De mythe van maakbaarheid

Fotograaf: Erik Buis

De mythe van maakbaarheid – waarom het geen zin heeft om op zoek te gaan naar een succesrecept.

Er zijn volgens schrijver Marcel Proust twee manieren om wijsheid te vergaren: zonder pijn, via een leraar of met pijn, via de lessen van het leven.

Ik probeerde de eerste manier en wilde de heilige graal ontdekken. Ik volgde iets of iemand in de hoop dat dit houvast gaf in een leven waar ik weinig van begreep. Mijn hoop was gebaseerd op de overtuiging dat er iets wezenlijks ontbrak. Dat er op een dag een beter zelf tevoorschijn kwam. En zo interviewde ik vijftien jaar wereldleiders, bestuursvoorzitters, managementgoeroes, las meer dan duizend businessboeken en bezocht talloze seminars.

Ik was er heilig van overtuigd dat er een succesrecept te vinden is en dat leiderschap, geluk of succes een kwestie is van wilskracht en discipline. Daar denken meer mensen hetzelfde over. In Nederland houden we van advies. Het is big business om anderen te vertellen hoe ze anders en beter kunnen leven. En zo schrijven steeds meer mensen een boek om iets te verkopen. Worden coach omdat ze zelf overspannen zijn geraakt. In plaats van een advertentie lezen we vele pagina’s die op één ding neerkomen: koop mij of mijn product. ‘Ik heb iets verzonnen of gemaakt dat jouw leven ingrijpend en blijvend gaat veranderen.’

Ik ben er jarenlang ingetrapt. Als ik iets doe, eet of lees gaat mijn leven transformeren. Ik wilde uitsluitend aan tafel zitten als plezier en geluk werden geserveerd. En de wanhoop, het verdriet en de pijn overslaan. Zo werkt het helaas niet.

Het houdt nooit op

De paradox van jezelf continu willen verbeteren is dat het ultieme doel is dat je jezelf niet meer hoeft te verbeteren. Door veel zelfhulp hebben we alsmaar het gevoel dat we niet voldoen. Dat we anders moeten zijn dan we zijn.

Ben je een wezenlijk ander iemand als je een leiderschapsprogramma volgt, of een stilteweek in de woestijn? Als je vijf kilo bent afgevallen of dagelijks je to-dolijst keurig afwerkt? Er is altijd iets wat we kunnen verbeteren aan onszelf. Het houdt nooit op.

De boeddhistische lerares Pema Chödrön schrijft in het boek When things fall apart dat het is alsof wij blijven hopen dat er ergens een babysitter is die onze hand vasthoudt en voor ons zal zorgen als we die nodig hebben. Voor sommigen is dat God, voor anderen is het Ben Tiggelaar, Boeddha of Rens Kroes. We hebben daarmee de neiging de verantwoordelijkheid buiten onszelf neer te leggen. Er is geen babysitter waar je altijd op kunt rekenen. Niets en niemand kan ons blijvend gelukkig maken. ‘Abandon all hope. Never give up’, schrijft Chödrön. En dat is minder pessimistisch dan het klinkt. Maar ik moet er langer op kauwen en het smaakt niet best.

Aanmatigend

Het heeft bovendien iets aanmatigends en onsympathieks om zo met jezelf bezig te zijn. Dat begreep schrijver Hermann Hesse al voor de tsunami aan zelfhulp- en leiderschapsboeken. ‘Nichts ist gefährlicher und seelenmordender als die beständige Beschäftigung mit dem eigenen Wesen und Ergehen, der eigenen einsamen Unzufriedenheit und Schwäche.’

Daniel Ofman zei in een interview voor Management Team dat verandering een doel in de maakbare wereld kan zijn. ‘Je kunt een gebouw opknappen. Een plan maken, beheersen en controleren. Maar de IK-wereld is niet maakbaar, verandering is geen doel, maar een gevolg. Ik heb jaren aan mezelf gewerkt, mijn best gedaan en therapieën gevolgd. Het schoot niet op. Dat vond mijn omgeving ook. Als je stopt met anders te willen zijn dan je bent, verander je als gevolg daarvan.’

Het slechte nieuws: het leven is niet of beperkt maakbaar. Voor een geneeskundestudie moeten we wellicht hard werken, maar wilskracht en discipline brengen je niet altijd ver als het om tegenslagen gaat. Wilskracht bleek voor mij geen echte kracht. Anders had ik mijn ziekte epilepsie allang verslagen.

Raw food for the mind

Aanvaarden dat ik veel zaken niet bepaal, dat ik nergens recht op heb en dat niets en niemand van mij is voor mij moeilijk te verteren. Het is letterlijk ‘Raw food for the mind’. Het is angstaanjagend om te realiseren dat je ziek bent en ooit doodgaat. Dat je alles verliest waar je aan gehecht bent. Daar is geen medicijn voor. Geen recept ter wereld gaat je beschermen tegen verdriet en verlies.

Wat ik heb geleerd is dat het leven niet rechtvaardig is, niet altijd makkelijk en zeker niet altijd leuk. Waar hebben we nou werkelijk invloed op? We kunnen de tijd niet stoppen of het weer bepalen. De liefde en het leven houden zich niet aan onze spelregels.

Ik zal ook hopelijk nooit meer tegen iemand met tegenslag zeggen dat het wel meevalt. Dat anderen er slechter aan toe zijn. Dat het ‘mind over matter’ is. Dat tijd alle wonden heelt. Sommige wonden helen niet.

Onze emotionele gezondheid is volgens mij net als de fysieke gezondheid gebaat bij het eten van groenten, oftewel het accepteren van de kale feiten.

Het dagelijkse leven is grotendeels weinig opmerkelijk. We zullen elke dag de broodtrommel moeten vullen van onze kinderen, boodschappen doen of in een file staan. Daar krijgen we geen applaus of lintje voor. Daarmee komen we niet op de cover van een magazine. Maar is dat erg? Misschien zorgt het er juist voor dat je opluchting en minder stress en angst voelt voortdurend tekort te schieten en jezelf of anderen teleur te stellen.

Ondankbaarheid

Een van de mooiste mensen die ik heb gesproken is de Duitse monnik Anselm Grün. Hij is de bescheidenheid zelve en vergelijkt zich niet met anderen. Hoewel hij in de zeventig is heeft hij de pretogen van een kind: sprankelend en nieuwsgierig naar wat zich elke dag aandient. Hij kan bij iedereen iets moois of liefdevols ontdekken. Er is maar één eigenschap die hij niet kan waarderen: ondankbaarheid. Dan kun je het bijna niet goed doen voor de ander. Geluk is volgens hem niet hebben wat je wil, maar willen wat je hebt.

Blij en tevreden zijn met ons imperfecte zelf is alleen niet ‘good for business’. Ontevredenheid en angst zijn de beste manieren om producten te verkopen die we niet nodig hebben. Na een rondje zelfhulpboeken of vrouwenbladen heb ik steeds vaker het gevoel alsof ik naar de McDonalds ben geweest. Het is junkfood voor de geest. Het voedt niet.

We willen onszelf graag verbeteren. Daar is weinig mis mee. Zo zijn talloze sport- en yogascholen ontstaan waar we ons lichaam en onze geest kunnen disciplineren. Het heet niet voor niets een work-out; het heet zo omdat het verdacht veel op werken lijkt. Een mix van fysieke arbeid en een kantoorbaan, aldus de Amerikaanse journalist Barbara Ehrenreich in het tijdschrift HUMO. ‘Als we de samenleving al niet kunnen verbeteren, kunnen we dat wél met onze lichaam en geest. De fitnessclub is een plek waar je wél nog grip hebt op je leven.’

Nederigheid

Er zijn alleen een heleboel dingen waarover we juist geen controle hebben. ‘Wíj zijn niet de enigen die ons lot bepalen. Het lichaam is géén geoliede machine, maar een strijdtoneel van cellen en weefsels waar we geen vat op hebben. We kunnen gezond eten en fitnessen zoveel we willen, maar ieder moment kan ergens in je lichaam een macrofaag een tumor helpen om uit te zaaien. Het lichaam en geest is geen harmonieus geheel waar alles perfect samenwerkt als je maar genoeg uren mindful bent, de juiste exotische bessen en zaden eet, voldoende mediteert en ontspant. Enige nederigheid is op zijn plaats. We moeten accepteren dat we niet de baas zijn over onszelf.’

Rugzak

De verliezen in mijn leven waren ongewenste gasten, maar ze zaten wel aan tafel. Ze vertelden verhalen die ik niet wilde horen. De een schreeuwde wat harder dan de ander.

Ik ben begonnen met luisteren. Ik voel me nog steeds af en toe verloren en bang. Maar ik vind niet langer dat er iets mis is met mij. Dat ik gerepareerd moet worden. Ik kan weer om mezelf lachen. Vind niet meer overal wat van. En ik accepteer de ene dag beter dan de andere dat tegenslag en verlies bij het leven en de liefde horen.

Ik was niet moedig, eerder overmoedig. Dat is een wezenlijk verschil. Ik verzamel nu steeds meer moed om anderen om hulp te vragen of toe te geven dat ik iets niet kan of weet. Om te durven vertellen hoe het werkelijk met me gaat. Dat is ongemakkelijk en onbekend terrein. Ik bewonder het vermogen van sommige mensen om angsten en teleurstellingen te voelen en toch door te gaan. Om gemak te vinden in het ongemak.

Geen stappenplan

‘Nooit meer een zelfhulpboek’ is een goede titel voor een zelfhulpboek reageerde iemand op LinkedIn toen ik een artikel en een boek met deze titel had geschreven. Is dit niet stiekem weer een slimme manier een boek te verkopen dat belooft je leven beter te maken? Nee. Ik heb geen stappenplan. Ik weet het niet beter dan een ander. Ik heb mijn ziekte niet door yoga, positief denken of leiderschap overwonnen. Sterker nog: ik heb niets overwonnen. En ook als ervaringsdeskundige ben ik geen gekwalificeerde coach of goeroe die anderen de weg naar het licht gaat wijzen. Jouw eigen reis kan niemand anders voor je maken of besparen.

Al onze ervaringen dragen we met ons mee. Iedereen heeft een rugzak. De een wat zwaarder dan de ander. Sommigen bezwijken, anderen lopen door.

Wat hebben we werkelijk nodig in dit leven? Julian Barnes omschrijft het mooi in het boek Het enige verhaal: ‘Jullie hebben lef en jullie hebben liefde. Als dat niet genoeg is voor het leven, dan is het leven niet genoeg voor jullie.’

Ik hou van het leven en verlang naar een intens leven. Dat betekent dat de hoge pieken gevolgd worden door diepe dalen. Die prijs ben ik voor het eerst bereid te betalen. Ik ben geen beter mens geworden, maar wel menselijker.

Deze bijdrage is geschreven door drs. Dominique Haijtema, journalist en schrijfster. Dominique is een van de keynote speakers tijdens de Masters of Leadership 2020 met als thema: F*ck de vooruitgang! Over een menswaardige economie en moreel leiderschap. We kijken we naar vragen als: ‘Is de economie, de mens of het leven wel te optimaliseren?’ en ‘Heb je altijd bewust voor ogen wat je wilt nastreven?’.

Mis het jaarlijkse event Masters of Leadership niet! Aanmelden kan hier.

Dit artikel is een bewerkte versie van een hoofdstuk uit het boek. ‘Nooit meer een zelfhulpboek. Raw food for the mind.’ Uitgeverij Volt, 2019.

Op de hoogte gehouden worden?

Elke maand sturen we nieuw gepubliceerde kennisartikelen en houden we je op de hoogte van (gratis) inspiratiesessies en relevante informatie over onze academische opleidingen.