Wat mag bedrijfsethiek kosten?
- Leiderschapsontwikkeling
- 17 september 2015
Oorverdovende stilte, oud nieuws en bedrijfsethiek. Stuk voor stuk oxymorons: twee termen die elkaar lijken tegen te spreken, maar in samenhang toch iets van betekenis uitdrukken. Berend van der Kolk gaat in dit blog in op de schijnbare tegenstelling tussen ethiek en bedrijfseconomie en hij stelt dat waardecreatie niet alleen maar over geld gaat.
De tegenstelling
Bij de Rijksuniversiteit Groningen, waar ik als docent en onderzoeker werkzaam ben, geef ik les in zowel bedrijfseconomie als ethiek. Terwijl de tekstboeken voor de bedrijfseconomische vakken leren dat de keuze voor het outsourcen en offshoren van producten of diensten de juiste keuze kan zijn in sommige gevallen, worden bij de ethiekvakken dergelijke beslissingen vaak weer in twijfel getrokken. Dit gebeurt vaak met een beroep op morele argumenten over de verantwoordelijkheid van organisaties en de erbarmelijke werkomstandigheden elders.
Het valt me op dat bedrijfseconomie en ethiek vaak verschillende ‘werelden’ lijken te zijn. Ondanks het feit dat Adam Smith, door velen gezien als grondlegger van de moderne economie, eigenlijk een aanstelling had als moraalfilosoof en hij in zijn gezamenlijke werken economie en moraal verbindt (The Wealth of Nations als The Theory of Moral Sentiments), bestaan er over en weer nog veel karikaturen. Vanuit economen bezien lijken ethici vaak moraalridders die oneindig blijven reflecteren zonder daadwerkelijk met de voeten in de modder te staan, terwijl economen door ethici niet zelden worden neergezet als cijfergerichte freaks met een beperkt moreel kompas en een negatief mensbeeld.
Bedrijfsethiek is ‘hot’
Gelukkig neemt het besef dat de twee disciplines elkaar kunnen – en zouden moeten – aanvullen steeds meer toe. Het feit dat boeken als die van filosoof Michael Sandel (Niet alles is te koop) en filosoof-econoom Tomas Sedlacek (De economie van goed en kwaad) bestsellers zijn geworden, geeft blijk van een toenadering van de twee gebieden. Maar is dat niet heel problematisch? Dicteren beide disciplines niet volstrekt andere dingen als het aankomt op keuzes maken in organisaties?
De kosten en baten van ethiek
Afgelopen jaar was ik bij de Londen School of Economics bij een lezing van Giles Fraser. Hij is verbonden aan de Anglicaanse kerk en geeft colleges over ethiek bij de Britse krijgsmacht. Eén van de grote zorgen die hij deelde tijdens zijn lezing was dat hij bang was dat hij de militairen misschien zwakker maakte door hen colleges over ethiek te geven. Zijn argument hiervoor was dat in situaties waarin soldaten opereren er vaak weinig tijd en informatie is, waardoor snel handelen vaak geboden is. Door meer kennis over ethiek op te doen, kunnen soldaten meer overwegingen maken in crisissituaties, wat moreel ‘betere’ beslissingen kan opleveren, maar ook meer tijd zou kunnen kosten. Maar in een oorlogsgebied kan té lang nadenken tot de dood van jou of je collega’s leiden. Ben je met al die ethische bagage dan niet juist slechter af?
Soortgelijke opvattingen kom je – impliciet of expliciet – ook in sommige organisaties tegen: “Principes kosten alleen maar geld” en “Onze verantwoordelijkheid is om geld voor aandeelhouders te verdienen, meer niet”. Als aandacht voor bedrijfsethiek, of bijvoorbeeld specifieker: de inkoop van goederen bij een fairtrade onderneming, de winst al te zeer drukt, kan dit negatieve effecten hebben. Ethische afwegingen worden derhalve door de ‘economische werkelijkheid’ verdrukt, om maar meer geld te kunnen verdienen.
Concluderende overweging
In de Tweede Wereldoorlog werd Winston Churchill gevraagd te bezuinigen op kunst om zo de dure oorlog te kunnen blijven bekostigen. Zijn reactie op deze vraag vind ik erg veelzeggend: “then, what are we fighting for?” Dit antwoord laat ons zien dat waarden en normen wat mogen kosten. Als wij stoppen te reflecteren op de ethiek van economie en bedrijfskunde, dan verliezen we uit het oog dat ze elkaar juist nodig hebben van tijd tot tijd en dat Adam Smith ze juist wél in samenhang beschouwde. Waardecreatie gaat niet alleen maar over geld. Wat hebben we als samenleving aan organisaties die wel zeggen waarde te creëren, maar zelf geen enkele waarde meer hooghouden? En, wie wil eigenlijk in zo’n organisatie werken?
Meer weten?
De leergang Filosofie in Organisaties verbindt vraagstukken uit de bedrijfseconomie met filosofie. Het bevragen en kritisch belichten van bedrijfseconomische antwoorden faciliteert een beter en doorwrochter begrip van dilemma’s uit de praktijk en kan ondersteunend zijn bij toekomstige moeilijke beslissingen.
Berend van der Kolk is docent en promovendus aan de Rijksuniversiteit Groningen en werkte een deel van zijn promotieonderzoek aan de London School of Economics. Hij geeft bij AOG School of Management les in bedrijfsethiek bij de leergangen Bestuurlijk Leiderschap en Klantstrateeg. Zijn onderzoek is gepubliceerd in (internationale) tijdschriften zoals Accounting, Auditing and Accountability Journal (AAAJ), Financial Accountability & Management (FAM) en Maandblad voor Accountancy en Bedrijfseconomie (MAB).