Leiderschap, terug naar de basis

Drs. Max Wildschut, kerndocent Psychologie in Organisaties

Leiderschap is van nature een sociale functie en dient de groep. Willen we leiderschap laten werken in de toekomst, dan moeten we terug naar die basis en een aantal diepgewortelde overtuigingen rond leiderschap loslaten. Wat heb je aan een leider? Als ik deze vraag stel aan studenten, krijg ik vaak het antwoord dat er iemand moet zijn die aan de touwtjes trekt. Iemand moet de beslissingen nemen, de richting bepalen en vertellen wie wat doet. Dit type denken is diepgeworteld in onze cultuur. Vanuit het traditionele Tayloriaanse management denken, is het de manager die bedenkt en de arbeider die uitvoert. De leider is het brein, de volger de ledematen. De een denkt, de ander doet. Het is een verdeling die tot op zekere hoogte praktisch was in de traditionele productieomgeving. Het is ook een verdeling die goed is voor het statusgevoel van de manager; hij staat boven de gewone man/vrouw.

Het brein-ledematen denken is zeker 150 jaar de norm geweest in organisaties. Gaan we echter een stuk verder terug, naar de jager-verzamelaar gemeenschappen van onze voorouders, dan is er weinig van terug te vinden. In deze natuurlijke organisaties haalt een leider het niet in zijn hoofd beslissingen te nemen, de richting te bepalen of te vertellen wie wat doet. In vrijwel alle jager-verzamelaar groepen die zijn onderzocht, worden beslissingen genomen op basis van consensus en vaak na lang overleg waarbij iedereen zijn of haar zegje doet. Niemand moet het in zijn hoofd halen beslissingen voor anderen te nemen, dan heb je de poppen aan het dansen. Je hoeft ook niemand te vertellen wat hij moet doen of hoe, het zijn allemaal professionals. Er zijn in de regel dan ook geen formele leiders in deze groepen. Het is ook lang een vraag geweest waarom mensen leiders volgen en of dat iets is dat we van nature doen.

Strategisch volgerschap

Leiden en volgen zijn typisch menselijk gedrag en hier zijn ook duidelijke biologische redenen voor. Onze voorouders hebben hun overlevingskansen sterk doen toenemen, door samen te werken en te delen in de opbrengst van die samenwerking. Leiderschap kan hier een belangrijke functie in hebben. Wanneer je met meer dan twee mensen samenwerkt, ontstaan er al snel coördinatieproblemen. Wanneer er iemand is die een zeker overzicht houdt en lacunes in de onderlinge coördinatie vult, kan de groep als geheel het beter doen. Een leider kan ook helpen de groep tot een consensus te komen of bemiddelen in conflicten. Onderzoeken laten ook zien dat groepen met een leider het gemiddeld beter doen dan groepen zonder. Dit is het beeld, dat uit onderzoek bij jager-verzamelaar groepen naar voren komt: de natuurlijke leider is iemand die coördineert en faciliteert, niet het brein dat de ledematen aanstuurt. Een van de meest gewaardeerde eigenschappen bij deze leiders is ook niet visie, maar bescheidenheid.

Ook in onze moderne tijd staat leiderschap weer ter discussie. Enerzijds merken we allemaal dat goed leiderschap belangrijk is, anderzijds laat leiderschap vaak te wensen over. Een belangrijke reden is dat het brein-ledematen denken niet meer past in het huidige kenniswerk. Mensen die hun hersens moeten gebruiken om hun werk te doen kun je niet aansturen als ledematen. Een meer natuurlijke vorm van leiderschap is leiderschap, dat niet boven de mensen staat, maar er tussen en dat in dienst staat van de groep. Een natuurlijke leider heeft waarde, omdat hij de groep helpt presteren. De groep heeft hem niet nodig, ze kunnen prima het werk doen zonder hem. Maar hij helpt hen te pieken en dit maakt dat hij ook echt gezien wordt als leider.

Natuurlijk leiderschap in moderne organisaties

In moderne organisaties hebben we natuurlijk met veel meer complexiteit te maken dan in jager-verzamelaar groepen. Dit maakt het noodzakelijk dat er mensen zijn, die waarde kunnen hebben in de coördinatie met andere groepen in de organisatie. Of die een waarde hebben in de externe coördinatie. Maar waarom moet dit dezelfde persoon zijn die binnen de groep als leider wordt gezien? En waarom moet dit als een hiërarchisch hogere functie worden gezien? Leiderschap gaat over het creëren van toegevoegde waarde voor de groep en wie die waarde het beste kan bieden kan voor elke uitdaging iemand anders zijn. Formeel (vast) en hiërarchisch leiderschap ondermijnt dit natuurlijke proces en remt de groep zo af.

Meer weten over leiderschap binnen organisaties? drs. Max Wildschut is kerndocent van de opleiding Psychologie in Organisaties van AOG School of Management.