Geweldloze communicatie in tijden van polarisatie

Wat verliezen we als winnen het belangrijkste is

Begon het in 2011? De Zwarte Piet-discussie laaide op en kreten als ‘Zwarte Piet is racisme’ en ‘Blijf van onze tradities af!’ kwamen lijnrecht tegenover elkaar te staan. Of begon het al in 2002, met de opkomst van Pim Fortuyn die het land verdeelde? Mensen reageerden fel – op televisie, aan de keukentafel, online. Er werd niet meer gepraat met elkaar, maar tegen elkaar. Alsof het gesprek zelf ook in twee kampen uiteenviel.

Niet lang daarna volgden meer scheidslijnen en versnelde de verdeeldheid. In 2015 zagen we de beelden van overvolle bootjes op de Middellandse Zee. De vluchtelingencrisis verdeelde Nederland verder: de één zag hulpeloze mensen en wilde de deur wijd openzetten, de ander vreesde verlies van veiligheid en identiteit. Een paar jaar later volgde de pandemie. Zowel de overheid als de wetenschap werden wantrouwig bekeken. ‘Wappies’ en ‘deugmensen’ bestonden ineens echt, en iedereen wist precies bij welk kamp de ander hoorde. Daarna kwamen de boerenprotesten, de stikstofcrisis, de klimaatdemonstraties op de A12. De discussies verhardden, de nuance verdween. De sociale media werden een strijdtoneel, de Tweede Kamer een echozaal.

Soms lijkt het alsof Nederland collectief vergeten is hoe een echt gesprek klinkt.

De harde toon onder een dun laagje redelijkheid

We leven in een tijd waarin meningen sneller worden gevormd dan gevoelens worden herkend. Op X en in praatprogramma’s reageren we binnen seconden. Deze reacties gaan vaak gepaard met meer verontwaardiging dan nieuwsgierigheid. De snelheid van het debat laat weinig ruimte voor stilte of twijfel. En precies daar, zegt de Amerikaanse psycholoog Marshall Rosenberg, begint het geweld. Niet fysiek, maar verbaal: in onze behoefte om gehoord te worden, veroordelen we de ander en stoppen we met luisteren.

In zijn boek Nonviolent Communication: A Language of Life (2003) legt Rosenberg uit dat achter elk oordeel een onvervulde behoefte schuilgaat. Achter “Blijf van onze tradities af!” zit de behoefte aan verbondenheid, aan thuis. Achter “Zwarte Piet is racisme” ligt het verlangen naar gelijkwaardigheid. Twee menselijke behoeften; botsend in vorm, maar niet in waarde.

Toch is het moeilijk om dat te zien. Want zodra we ons bedreigd voelen in ons gelijk, sluiten we ons af. Neurowetenschappers beschrijven dat als een vorm van ‘psychologische zelfbescherming’: ons brein behandelt meningsverschillen als gevaar. Empathie is dan geen reflex meer, maar een keuze.

Juist daar ligt ook de essentie van leiderschap. Een leider die de principes van geweldloze communicatie toepast, kiest bewust voor die empathie. Niet om de ander te overtuigen of te corrigeren, maar om te begrijpen wat er werkelijk speelt — bij zichzelf én bij de ander. Door oordelen te vertalen naar behoeften ontstaat ruimte voor dialoog in plaats van debat, en voor verbinding in plaats van verdediging. Zo wordt leiderschap minder een kwestie van macht, en meer van menselijkheid.

Van mening naar behoefte

Rosenbergs vier stappen – observeren zonder oordeel, gevoelens benoemen, behoeften herkennen, en een verzoek doen – lijken eenvoudig, maar zijn dat niet.
Probeer maar eens te luisteren naar iemand die iets zegt waar je het radicaal mee oneens bent. Het vraagt dat je even afstand neemt van je eigen overtuiging en met aandacht hoort wat de ander bedoelt te zeggen.

Neem het voorbeeld van een boer die roept: “Ze maken onze manier van leven kapot!”
Een eerste reflex is misschien om dit overdreven te vinden. Maar wie luistert vanuit Geweldloze communicatie, hoort iets anders: een behoefte aan bestaanszekerheid, aan respect, aan gezien worden door een overheid die vaak op afstand voelt. Luisteren zonder te verdedigen is geen zwakte, maar een daad van moed. Het zegt: “Ik zie je, ook al denk ik anders.”

Brené Brown schrijft in Atlas of the Heart (2021) dat empathie de brug is tussen jouw verhaal en dat van de ander. Die brug is precies wat geweldloze communicatie probeert te herstellen. Niet door standpunten te verzachten, maar door de mens erachter zichtbaar te maken.

Van debat naar dialoog

De Amerikaanse filosoof Susan Nieman noemt dit moral clarity: morele helderheid zonder morele starheid. Het vermogen om op te komen voor wat je belangrijk vindt, zonder de mens tegenover je tot tegenstander te maken. Dat is iets anders dan compromissen sluiten. Het is de kunst om stevig te blijven staan én open te blijven voor de ander. Die balans is zeldzaam, zeker in een wereld die spektakel beloont. De talkshow die stilte toelaat, haalt geen kijkcijfers. De politicus die nuance zoekt, wint zelden een debat. Maar op kleinere schaal — in teams, organisaties, gezinnen — is die houding wél mogelijk. Daar ontstaat verbinding niet door overtuiging, maar door nieuwsgierigheid. Of zoals Rosenberg het formuleerde: “De kwaliteit van onze relaties wordt bepaald door de kwaliteit van onze aandacht”.

Een klein begin

Hoe zou de wereld eruit zien als politici meer zouden trainen in geweldloze communicatie. Een debat waarin iemand zegt: “Ik hoor dat u zich zorgen maakt over wat deze maatregel betekent voor mensen die het al moeilijk hebben. Dat raakt me, want ik wil juist dat beleid recht doet aan die groep. Kunt u me helpen begrijpen wat u precies ziet misgaan?” Misschien zouden er minder punten gescoord worden, maar meer mensen begrepen worden.

Verbinding begint niet in Den Haag of op sociale media, maar in een gesprek tussen twee mensen die besluiten om niet te winnen. Misschien begon de verharding en polarisatie in 2011, toen we elkaar kwijtraakten in de strijd om een traditie. Maar misschien kan het ook dáár weer beginnen — bij luisteren, echt luisteren, naar wat de ander bedoelt te zeggen.

Wie de moed heeft om die kunst van het luisteren te ontwikkelen, ontdekt dat leiderschap niet begint bij visie of richting, maar bij aandacht. De opleiding Nieuw Leiderschap in Organisaties van AOG School of Management nodigt uit om precies dat te onderzoeken: hoe je, midden in de complexiteit van verandering en verschil, trouw blijft aan jezelf én ruimte schept voor de ander. Geen trucjes of modellen, maar een verdiepend traject waarin je leert wat het betekent om als leider werkelijk aanwezig te zijn — ook wanneer de spanning oploopt. Want misschien begint nieuw leiderschap precies daar: bij het lef om eerst te begrijpen, en pas daarna te spreken.

Bronnen

Rosenberg, M. (2003). Nonviolent Communication: A Language of Life. PuddleDancer Press.

Brown, B. (2021). Atlas of the Heart. Random House.

Nieman, S. (2008). Moral Clarity: A Guide for Grown-Up Idealists. Harcourt.