Ethiek als grondslag voor duurzaam handelen

prof. Dr. Maarten van Buuren

prof. Dr. Maarten van Buuren

Een van de meest fundamentele colleges in de Leergang Leiderschap in Duurzaamheid, handelt over ethiek. Hoogleraar letterkunde en filosofie Maarten van Buuren heeft zich vooraf uitgebreid verdiept in deze materie. Hij houdt zijn gehoor twee klassieke stromingen voor. Het Daoïsme, een door Laozi ontwikkelde leer die als reactie op Confucius in het oude China opkwam en de leer van Spinoza uit de Nederlanden van de Gouden Eeuw.

In de ethiek hebben deze twee  filosofen, Laozi en Spinoza, beiden een heel verschillende filosofie ontwikkeld gericht op duurzaamheid. Allebei benadrukken ze echter dat het menselijk handelen het doel heeft om de mens zijn plaats te laten innemen in de kosmische orde. Geluk bestaat volgens hen beiden daarin dat de mens zich invoegt in of instemt met het ‘grote beweeg’. Ongeluk betekent dat hij daarbij ‘uit de toon valt’. Het doel van het leven is volgens beiden dan ook dat mensen leren te leven in harmonie met zichzelf en met de wereld.

Laozi en Confucius

Laozi, volgens de overlevering een archivaris aan het hof van Chu, schreef zijn Daodejing (Het boek van de Weg en van de Kracht) rond 450 v Chr. De tekst bestaat uit 81 gedichten van een hoog poëtische en filosofisch gehalte. Ze bevatten geen enkele aanduiding van tijd of plaats. Dat verklaart hun universele en ononderbroken succes ervan. Het werk van Laozi moet worden begrepen als een reactie op dat van zijn tijdgenoot Confucius. Confucius schreef boeken met regels en voorschriften, zoals het Boek van de etiquette. Laozi meende dat deze regels ons vervreemden van de Weg.

Wat is de ‘Dao’ – de Weg?

Het Dao uit dat boek Daodejing, betekent letterlijk weg of spoor. In ruimere zin verwijst Dao naar de Weg om te volgen. Deze Weg verbindt ons met de kosmische orde van yin en yang, schaduw en licht, leven en dood. Het is de weg van voortdurende transformaties en van de harmonie tussen microkosmos (de mens) en macrokosmos (het universum).

Het ‘de’ uit Daodejing verwijst naar kracht of macht. Het is een paradoxale macht, want ze manifesteert zich in zwakheid, bijvoorbeeld in het water, de vrouw, of het dal.  Werkelijke macht manifesteert zich volgens Laozi ergens anders dan waar je hem vermoed. Leegte kan bijvoorbeeld een concentratie van macht zijn. Wanneer een pot van uitgeholde klei gebakken wordt, is die pot vooral bruikbaar in de holte, waar de klei ontbreekt.

Macht manifesteert zich ook in de Wuwei, de belangrijkste daoïstische deugd. Het is een tegendraadse deugd, want ze schrijft voor om iets te doen door niet te doen. Een sprekend voorbeeld van eigentijdse wuwei is de relatie tussen psychotherapeut en patiënt.

Innerlijke training

Hoe kunnen we afstemmen op de Dao, de Weg? Naast de juiste mentale houding moeten we ook de juiste lichamelijke houding aannemen. De Nei Yeh, een oertekst van het daoïsme, legt uit dat meditatie daarbij onontbeerlijk is.

Meditatie heeft volgens de Nei Yeh ten doel om onze vervuilde innerlijke ruimte uit te mesten, om de levenskracht of chi daarin te laten binnenstromen. De belangrijkste belemmeringen voor de instroom van de chi: denken, taal en ego, moeten daarbij worden verwijderd.

De oefeningen zoals beschreven in de Nei Yeh herinneren aan oefeningen uit de negatieve theologie, maar de Weg kan ook worden bereikt via eigentijdse vormen van meditatie en training, bijvoorbeeld Tai chi en andere vormen van sport . Ze leren ons dat de Weg niet is voorbehouden aan de heiligen van weleer, maar eveneens deel uitmaakt van ons eigen dagelijks leven.

Spinoza als verlengstuk van de Daoïstische deugdethiek

Aan het begin van onze jaartelling verscheen er een lijst met daoïstische deugden: De Honderd en Tachtig Voorschriften.  Daarin werd de centrale gedachte van het daoïsme verder uitgewerkt. Het gaat er daarbij om de mens in zijn oorspronkelijke waarde te herstellen door hem zijn plaats te laten innemen in het kosmische geheel. Zo doende leidt het Daoïsme naar een deugdethiek waarin zorg en aandacht voor het milieu en leiderschap in duurzaamheid in de breedste zin van het woord centraal staan.

De leer van Spinoza (1632-1677) ligt eigenlijk in het verlengde van dit Daoïsme. Ook Spinoza propageerde een overeenstemming van de mens met de natuur. Hij maakte onderscheid tussen twee godsbeelden, dat van het oude testament met de ‘verbeeldingen van de profeten’ en dat van de filosofie dat hij ‘de natuurlijke god’ noemt. Het eerste godsbeeld is transcedent ‘op een troon geplaatst’. Het tweede godsbeeld is immanent, een ‘inblijvende godheid’ die samenvalt met de natuur.

Kosmos, rede en kiemkracht

Volgens Spinoza is ligt alles al in deze god besloten. God vormt in die theorie de logische beginselen waarin het geheel bijeen wordt gehouden, taal, woorden, wetten, logica… Hij redeneerde daarbij volgens de leer van het rationalisme. Wat er aan verstand in ons hoofd zit is wat er in de kosmos bijeen komt. Het gaat daarbij om drie kernbegrippen die de godheid vertegenwoordigd: de kosmos, de rede en de kiemkracht.

Volgens deze leer kan elk levend wezen herkend worden aan zijn conatus, zijn essentie, de kiem. Kennis is daarbij niet het beschrijven zoals je iets voor je ziet, maar het begrijpen van de kiem waaruit het is ontstaan. Daarmee is het streven van onze intelligentie in overeenstemming met de orde van de gehele natuur.

Spinoza leerde ons ook dat we moeten luisteren naar onze intuïtieve kennis. De kennis die ons leert wat de natuur ons heeft ingegeven. Deze overeenstemming met de natuur vormt in feite de sleutel voor duurzaam handelen. Daarbij stem jij als mens overeen met de gemeenschap om je heen en ook met de natuur waar je deel van uitmaakt.

Voor meer informatie over Leiderschap in Duurzaamheid kunt u contact opnemen met studieadviseur Ronald Hellinga via telefoonnummer 088-5561057 of per e-mail hellinga@aog.nl

Dit bericht is een bijdrage van prof. Dr. Maarten van Buuren, hoogleraar letterkunde aan de Universiteit Utrecht en gastdocent in de leergang Leiderschap in Duurzaamheid bij AOG School of Management.

Op de hoogte gehouden worden?

Elke maand sturen we nieuw gepubliceerde kennisartikelen en houden we je op de hoogte van (gratis) inspiratiesessies en relevante informatie over onze academische opleidingen.