Van Central Perk tot geopolitiek: Diederick van Wijk over het kantelpunt van onze tijd

Er staat een grote, oranje bank in een gezellig koffietentje. Op de tafels staan gigantische mokken koffie en stukken taart. Zes mensen zitten te keuvelen over… tja, over niets eigenlijk. Ze vertellen wat ze gedroomd hebben, hoe hun laatste date was en welke film ze laatst op televisie hebben gezien. Grote wereldproblematiek wordt niet aangesneden, de wereld lijkt een zorgeloze plek en gesprekken over politiek zijn te irrelevant om te voeren. Volgens Diederick van Wijk, die hier de serie ‘Friends’ beschrijft, is deze serie eigenlijk een analogie van hoe we in de jaren 90, waarin de serie zich voor het grootste gedeelte afspeelt, naar de wereld keken. In deze tijd heerste het idee dat we de politiek hadden ‘opgelost’. We leefden in het perfecte, democratische, kapitalistische systeem en iedereen die hier anders over dacht, zoals Poetin, was slechts een uitzondering en zou wel gecorrigeerd worden door de geschiedenis. In dit gesprek met Diederick, Research Fellow bij het Clingendael Instituut en docent in onze opleiding Visie op de Toekomst, gaan we dieper in op deze overtuiging en of die nu nog leeft. Diederick houdt zich bezig met EU-politiek en de rol van het bedrijfsleven hierin. Daarnaast richt hij zich steeds meer op de rol van technologie in deze internationale betrekkingen. Ook bespreken we de verschillende gebieden waarop macht zich nu laat zien en het geopolitieke kantelpunt waarop we ons mogelijk bevinden. Om een goede visie op de toekomst te kunnen formuleren, is het immers onontbeerlijk om ‘het nu’ ook goed te begrijpen.  

Over het algemeen heerst de overtuiging dat complexe politieke systemen niet lineair veranderen, maar juist in grote omslagen die best snel kunnen plaatsvinden. Denk je dat we nu aan de vooravond van zo’n ‘revolutie’ zitten, een kantelpunt in het geopolitieke denken en handelen? 

Ik denk dat we al een tijdje op een kantelpunt zitten. Die voltrekt zich met schokken, maar nog steeds relatief traag. Die traagheid kan ons ook blind maken en ik denk dat dit ook is gebeurd in het verleden.  

In ‘The End of History’ stelt Fukuyama (Francis Fukuyama, red.) dat je in de geschiedenis een soort ‘dialectiek’ hebt. Er gebeurt iets, er komt dan een tegenbeweging en daaruit volgt een synthese, een middenweg. Met het ineenstorten van de Sovjet-Unie heeft de liberale democratie samen met kapitalisme een systeem gecreëerd waarin die dialectiek zich vreedzaam kan voltrekken. Er zullen nog wel tegenstrijdigheden zijn in de samenleving, maar die zullen zich uiten door stemgedrag en marktwerking, zonder dat dit tot grootschalig geweld zal leiden. Hij noemde dit ‘Het Einde van de Geschiedenis’. En zo’n overtuiging brengt natuurlijk een soort optimisme teweeg.  

In de jaren 90 bestond er dit gevoel van optimisme en vooruitgangsdenken. Dat manifesteerde zich over het hele politieke spectrum. De wereld gaat steeds meer op het Westen lijken en dat is goed.  

Dit is ook waar Diederick de analogie maakt met de serie ‘Friends’. New York is de hoofdstad van dit ‘The End of History’-ideaal. Zelfs na 9/11 worden hier geen opmerkingen over gemaakt.  

Die huiskamersetting met die bank is symboliserend voor de zelfvoldaanheid in die tijd: we zitten in het perfecte systeem en alle uitdagers daarvan zijn uitzonderingen die vanzelf wel door de geschiedenis gecorrigeerd gaan worden. Poetin is een uitdager, Obama refereerde naar hem als een ‘regional power’ en die corrigeert zich uiteindelijk wel naar de vaart der volkeren. Hetzelfde geldt voor China: als die zich open zouden stellen voor de marktwerking en het kapitalisme, wil het volk ook vanzelf democratiseren. Er komen echter steeds meer scheuren in dat ‘Einde van de Geschiedenis’-denken. In korte tijd kregen we 9/11, schuldencrisis, Brexit, de oorlog in Oekraïne, etcetera. Deze gebeurtenissen zijn echter niet iets dat ons overkomt, dat zijn actieve keuzes van politici en beleidsmakers. 

Wat zijn keuzes die nu gemaakt worden die de geschiedenis op die manier beïnvloeden? 

Leiders die in die stabielere tijd leefden, bijvoorbeeld, Clinton, een Tony Blair, een Balkenende, die hadden een sterke politieke positie in een tijd waarin de westerse politiek voorspelbaarder was. Die konden dus echt aan een agenda werken. En de leiders uit die tijd hebben consequent gekozen voor de vrijhandel en letten minder op milieuclausules, kinderarbeid, transparantie of dat soort zaken. Dat waren terreinen waarvan ze zeiden dat ze het belangrijk vonden in die nieuwe wereldorde, maar er werd niet voor gekozen.  

Nu is de westerse politiek gepolariseerd en ‘geviraliseerd’. Meerderheden zijn zo klein en politieke leiders zitten zo kort dat het heel moeilijk is om echt een agenda uit te voeren. Nieuwe leiders worden met veel bombarie aangekondigd omdat ze ‘het wel even gaan fixen voor Europa’. Denk aan Merkel en Macron, denk aan Starmer. Hun meerderheden zijn echter kleiner en hun politieke macht instabieler. Ze kunnen daarom veel minder die impact hebben.  

In de media wordt constant geroepen dat er een soort strijd gaande is tussen ‘de elite’ en ‘het volk’ en dat die ideologisch enorm van elkaar verschillen. Klopt dat idee? 

Aan de ene kant lijken de verkiezingen dat beeld enigszins te bevestigen, maar ik denk dat er soms naar de verkeerde elite wordt gekeken als oorzaak van structurele problemen. Wij als gewone burgers zijn enorm afhankelijk geworden van platforms en systemen waarin de waardigheid van individuen niet altijd erkend wordt – je kunt je enorm machteloos voelen. Daarin is een hoge middenklasser in Amsterdam Zuid net zo afhankelijk van technologische platforms in Silicon Valley, die met één klik op de knop de manier waarop je de realiteit beleeft kunnen aanpassen. Deze hypermobiele en welvarende elite kan regels naar zijn hand zetten en kan het systeem daarmee gebruiken voor hun eigen glorie en welvaart. Ze maken hiervoor gebruik van megatrends die zij op zagen komen. Hierdoor is er een gigantische concentratie van macht gekomen.  

Zit daar ook het kantelpunt van macht waar we het eerder over hadden? De twee kanten die het op kan vallen? Als we de ene weg inslaan, wordt dit kleine clubje steeds machtiger, want die hebben de middelen om een bunker te bouwen op Hawaii voor hun familie en 200 vrienden als straks de Apocalyps komt. Of komt er een opstand van het volk, een soort marxistisch ideaal waarin de massa kan zeggen: sorry, dit pikken we niet meer.  

Belangrijk om te noemen is dat je dit soort kantelpunten meestal niet ziet aankomen. De mensen die achter de muur woonden, zogezegd, die zagen dat ook niet aankomen. Aan beide kanten van de muur werd gepland dat die nog heel lang zou bestaan en in één keer desintegreert dat. Dat soort grote revoluties komen eigenlijk altijd als een verrassing. Maar er hangt wel iets in de lucht. Omdat er nu heel veel dingen veranderen. 

Een belangrijk element van dit kantelpunt is dat de realiteit wordt beleefd door algoritmes. Er wordt gesuggereerd dat de eerste golven van migranten richting Europa samenhingen met de beschikbaarheid van smartphones in Afrika en het Midden-Oosten. De mensen daar konden veel meer visueel beleven wat hier te halen en te doen was, én hoe gemakkelijk het was om hierheen te komen. 

Je geeft in je colleges aan dat er momenteel een fragmentatie van machtsblokken plaatsvindt. Wat bedoel je daarmee? 

In de geschiedenis van de internationale politiek wordt vaak gekeken naar welke systemen stabiliteit hebben gebracht – wat we een wereldorde noemen. Die kan verschillende vormen aannemen: een hegemonie, waarin één machtscentrum de internationale orde bepaalt (zoals de Verenigde Staten na de val van de Berlijnse Muur); bipolariteit, waarin twee grootmachten met elkaar wedijveren om invloed (zoals de VS en de Sovjet-Unie na de Tweede Wereldoorlog); of multipolariteit, waarin meerdere staten of machtsblokken tegelijkertijd invloed uitoefenen. 

Inmiddels bevinden we ons opnieuw in een periode van multipolariteit, waarin verschillende landen proberen hun macht uit te breiden. Die machtsstrijd speelt zich echter niet langer alleen af op het militaire of diplomatieke toneel, maar ook in domeinen die vroeger nauwelijks met machtspolitiek werden geassocieerd – zoals technologie, infrastructuur en grondstoffen. 

China is hiervan een duidelijk voorbeeld. Via het Belt and Road Initiative investeert het in wegen, spoorlijnen en havens in andere landen. Chinese bedrijven voeren die projecten vaak zelf uit, met eigen personeel en bestuurders. Zo helpt China landen weliswaar te moderniseren, maar vergroot het tegelijkertijd hun afhankelijkheid van Chinese kennis, technologie en financiering. Machtsuitoefening gebeurt dus steeds vaker via economische en technologische middelen, niet alleen via traditionele militaire macht.  

Hoe denk je dat een zorg-, een onderwijsorganisatie of een gemeente goed kan inspelen op die nieuwe tonelen van macht? Wat kunnen zij als kleine mini-speler eigenlijk in zo’n gigantische ontwikkeling? 
Veel meer dan mensen denken. Een voorbeeld: de ontwikkelingen op AI-gebied gaan heel veel problematische dingen met zich meebrengen, maar ook heel veel voordelen. Als we vergrijzen, hebben we steeds meer handen aan het bed nodig. Een oplossing hiervoor zou het gebruik van technologie kunnen zijn, maar wat gaat dat met de mensen doen? Wat betekent het voor patiënten als we technologie gaan inkopen uit China en de VS op het gebied van zorg? Hoe beleven zij die technologie? Er is eindeloos vraag naar zorg, dus dat is precies zo’n plek waar een gigantisch vacuüm is voor innovatie. Binnen de zorg is het dus goed om zorgvuldig af te wegen welke aanbieders je een kans geeft. Misschien geniet de voorkeur wel een Nederlandse start-up zodat je Nederlandse waarden in je technologie hebt geïntegreerd en niet afhankelijk bent van potentiële internationale conflicten. Het werkt misschien net iets minder lekker dan Microsoft maar het kan wel continuïteit van zorg garanderen. Dat kun je ook aan patiënten uitleggen. 

Bij onderwijs zou je kunnen kijken naar het curriculum. In Frankrijk heb je op sommige scholen nu een verplicht vak geopolitiek. Hoe werkt internationale politiek, hoe afhankelijk zijn wij van internationale handel, dat soort dingen. Dan komt er een groter gevoel voor die afhankelijkheid van het buitenland en dat valt ook onder de weerbaarheidsagenda.  

Ik hoop dat mensen in de zorg en ook in het onderwijs de ruimte krijgen om zichzelf te verbeelden in toekomstige situaties en dan terug werken: hoe zijn we daar gekomen? En laat daar vooral niet alleen het management aan meedoen, maar ook de operationele kant.  

Hoe kan een gerichte manier van toekomstdenken helpen om met die geopolitieke verandering en onzekerheid om te gaan? Is dat überhaupt te doen?  

Scenariodenken is één van de instrumenten die organisaties kan helpen. Zet realistische scenario’s neer en kijk wat dan je strategie moet worden.  

Een ander belangrijk advies van mij zou zijn: lees breed, beleef breed. Dit klinkt een beetje zweverig, maar verken verschillende dingen. Neem eens een kijkje op TikTok, wat is dat eigenlijk? Lees een science-fiction boek, bekijk een documentaire. Je kunt met ChatGPT makkelijk de krenten uit de pap zoeken om te kijken waar je je in kunt verdiepen. Lees eens een roman over een onderwerp dat je boeit, en niet alleen een rapport van een onderzoeksorganisatie. Hierdoor kun je een bepaalde creativiteit ontwikkelen en een brede interesse. Hier geloof ik echt heilig in.  

Is geopolitiek hier niet te groot voor? Eén specifiek scenario uitwerken kan, maar hoe groot kan zo’n onderwerp worden dat het nog mogelijk is om er scenario’s over te maken? 

Afkaderen is hierbij belangrijk. Onderschat de agency van mensen niet. Begin bijvoorbeeld met de vraag: waar en hoe zijn wij in de organisatie afhankelijk van internationale ontwikkelingen? Je zult versteld staan van je internationale afhankelijkheid en de rol van het buitenland op jouw organisatie. En daarna wordt het makkelijker om te gaan verbeelden over één onderwerp daaruit en te denken wat de positieve en negatieve ontwikkelingen op dat onderwerp zouden kunnen zijn.  

En laten we ons geen illusies maken; de internationale politiek komt keihard je huiskamer, ziekenhuisvloer of schoolplein binnen. Laat daar geen misverstand over bestaan.  

Kunnen we ooit terug naar die oranje bank in Central Perk, waarin we eindeloos kunnen keuvelen over onze Liza Minelli-droom, zonder ons druk te maken over de grote boze buitenwereld?  

Het leuke is: dat zou dus gewoon kunnen. Als je die rot telefoon eens uitzet en we zouden dat op veel meer plekken doen, dan zou de wereld veel aangenamer lijken, want we worden in ons dagelijks leven niet overspoeld door migranten of bosbranden. En natuurlijk zijn er problemen met integratie en migratie en milieu. Maar in onze dagelijkse realiteit worden we daar niet door overspoeld, er is geen elite die klaarstaat om ons te grijpen. Er zijn talloze voorbeelden te bedenken waarbij je die negativiteit opgedrongen krijgt. Als je gewoon die telefoon uitzet en je gaat naar een koffietent en je spreekt daar je vrienden, dan kun je gewoon letterlijk een Central Perk ervaring hebben. Dat kan op verrassend veel plekken in de wereld. En wellicht geeft dat ook ruimte en energie om na te denken hoe we de rest van die wereld een beetje beter kunnen maken en ook in onze eigen omgeving de boel een beetje kunnen repareren.  

Meer weten over de opleiding Visie op de toekomst?

Download de brochure