Beleef de toekomst: maak je eigen scenario’s

Wanneer we naar de toekomst kijken, baseren we ons altijd op het heden en verleden. Gegevens uit de toekomst bestaan immers niet. We zijn geneigd te denken in de waarschijnlijke toekomst: een lineaire doortrekking van trends die we in het verleden hebben gespot. Of we richten ons op de wenselijke toekomst, de toekomst die voor jou en jouw organisatie het meest gunstig uitvalt.

We kijken dus allemaal met oogkleppen naar de toekomst. En wanneer de omstandigheden veranderen voelen we ons overvallen en verrast: hoe hadden we dit aan kunnen zien komen? Door de coronacrisis voelen veel mensen op dit moment een ongekende onzekerheid. Bijna alle organisaties zijn in crisis. De horizon is kort: crisis management richt zich op het nu. Maar juist nu de toekomst extreem onzeker is, is het nuttig om de toekomst te blijven verkennen.

Om naar de toekomst te kijken hebben we alleen gegevens uit het heden en verleden. We baseren ons op trends en ontwikkelingen. Toch kunnen we niet blind de huidige trends lineair doortrekken naar de toekomst. In de huidige complexe wereld veranderen omstandigheden snel en hangen ontwikkelingen sterk met elkaar samen. Ook in het verleden zien we trendbreuken, tegenbewegingen of andere ontwikkelingen die ervoor zorgen dat een ontwikkeling wordt afgeremd, versnelt of juist een andere kant op gaat.

Scenarioplanning

Scenario’s kunnen helpen bij het maken van plannen voor de toekomst wanneer de toekomst onzeker is. Scenario’s brengen verschillende mogelijke toekomsten in kaart en helpen om goede beslissingen te nemen. Er zijn twee soorten scenario’s.

Doelscenario’s worden gebruikt om de gevolgen van je cruciale dilemma’s in kaart te brengen en zo een meer weloverwogen keuze te maken.
Omgevingsscenario’s verkennen de toekomst die je overkomt: welke externe trends en ontwikkelingen zijn bepalend voor jouw organisatie of werkveld, en in welke mogelijke wereld kun je terecht komen? Je doet niet één voorspelling (de meest waarschijnlijke toekomst), maar verbreed bewust je blikveld door verschillende mogelijke scenario’s te doorleven. Dat helpt om na te denken over toekomstrobuuste keuzes: keuzes die je organisatie in meerdere scenario’s verder helpen.

In de jaren zestig was Royal Dutch Shell het eerste bedrijf dat met scenarioplanning aan de slag ging. Shell maakte aan het einde van de jaren zestig een aantal toekomstscenario’s voor de olieproductie. Eén van die scenario’s liet een toekomst zien waarin de olieproducerende landen een kartel vormden. Omdat Shell zich op dit scenario had voorbereid wist zij snel en adequaat te handelen toen in de jaren zeventig de oliecrisis uitbrak. Sindsdien wordt scenarioplanning door grote en kleine, door publieke en private spelers gebruikt om zich te oriënteren op de langere termijn.

Het belang van een brede blik

Om goede scenario’s te maken is het van belang breed te verkennen en ook buiten je eigen vakgebied de omgeving in kaart te brengen. Scenario’s maak je daarom bij voorkeur niet alleen. Je hebt verschillende perspectieven en invalshoeken nodig om ervoor te zorgen dat de denkkaders verbreed worden. Maak daarom gebruik van de blik van een outsider of vraag een expert uit een andere sector naar belangrijke ontwikkelingen die zij ziet.

Organiseer dus je eigen tegenspraak om de oogkleppen af te zetten. Ben je benieuwd naar de toekomst van digitalisering? Dan kijken we vaak naar technologische trends. Maar ook ontwikkelingen in andere domeinen bepalen hoe de digitale wereld eruit gaat zien. Zo zijn er relevante sociale ontwikkelingen: welke waarden vindt de samenleving belangrijk? Demografische ontwikkelingen: hoe verandert de samenstelling van de bevolking? Of ecologische ontwikkelingen: hoe gaan we bijvoorbeeld om met de energie-footprint van onze digitale transitie en met schaarste aan cruciale aardmetalen voor onze devices?

Breng trends in kaart, en verken de onzekerheid. Wat weten we echt? Waar beginnen de aannames? Wat drijft de onzekerheid? Is het denkbaar dat er een tegenbeweging ontstaat, dat de trend versnelt of juist vertraagt omdat het toch een hype bleek te zijn? Die onzekere, maar impactrijke trends vormen de basis voor je scenario’s.
Goede scenario’s zijn radicaal en prikkelend. Ze verbreden denkkaders door een levendig beeld te schetsen van een toekomst zoals we hem nog niet bedacht hadden. Tegelijk moeten scenario’s relevant en plausibel zijn: de scenario’s beschrijven misschien de wereld van overmorgen, maar ze moeten nu helpen om keuzes te maken. Het is daarom zorg de balans te houden tussen een prikkelend toekomstbeeld en een relevante verhaal voor de organisatie. Een beetje science fiction, een beetje degelijkheid dus.

Strategie op basis van scenario’s

Scenario’s zijn meer een dienst dan een product. Het proces van het maken van scenario’s met je team of organisatie is veel waard: je ontwikkelt een gezamenlijke taal om over trends en dilemma’s te spreken voorbij de containerbegrippen (“duurzaamheid wordt steeds belangrijker, ook voor ons”).

Scenario’s bieden een gespreksinstrument dat helpt bij het doorleven van strategische keuzes. Dat doe je door samen met een team de scenario’s te doorleven. Je neemt het scenario voor waarheid aan en bedenkt hoe jouw organisatie of team zich tot dit scenario verhoudt. Wat is je bestaansrecht, en voor wie doe je het? Is er vraag naar andere producten of diensten? Zijn er acties die je moet ondernemen of juist vermijden? Vervolgens redeneer je vanuit het scenario terug naar het nu. Hoe goed kom je er vanaf in het scenario met je huidige strategie? En strategische opties zijn er om nu al beter te anticiperen? Zo verken je toekomstrobuuste strategie: een strategie die in de verschillende mogelijke scenario’s standhoudt.

Daarnaast is het belangrijk om de onzekerheden waarop de scenario’s gebaseerd zijn te monitoren. Per scenario is het daarom verstandig early warning signals te benoemen. Signalen die je kunt monitoren waardoor je in de gaten kunt houden welk scenario werkelijkheid wordt. Scenario’s zijn dus een gebruiksinstrument, en kunnen voortdurend worden geupdate met nieuwe inzichten.

Maak je eigen scenario’s

We bevinden ons in één van de grootste crises van onze tijd. Zet in op crisismanagement, maar maak ook tijd voor het ontwikkelen van je eigen scenario’s. Dat helpt om je denkframe op te rekken en meer oog te krijgen voor de (middel)lange termijn.

Dit artikel is geschreven door Maja Bosch, docent scenarioplanning in de leergang Leiderschap bij Digitale Transformaties en Tessa Speelman, beiden werkzaam bij Futureconsult. Meer weten over Leiderschap bij Digitale Transformaties? Download de brochure.

Om je op weg te helpen maakten Maja en Tessa vier post-corona scenario’s, waarin ze de mogelijke maatschappelijke impact over één jaar verkennen. Zij geven hierover regelmatig webinars, en blijven de scenario’s updaten en monitoren. Meld je aan voor het lunchwebinar van over de post-corona scenario’s op woensdag 27 mei, van 12.30-13.30 uur. Stuur een mailtje naar bosch@futureconsult.nl en je ontvang de inloggegevens.