Complexe opgaven: monster of ontdekkingstocht? 

Open een managementboek, een beleidsnota of een artikel over strategie en de termen duiken op: complexe opgaven, wicked problems, meervoudige samenwerkingen. Herken je dat ook? Het lijkt alsof er nauwelijks nog een “gewoon probleem” bestaat. Alles is complex, dynamisch en grensoverschrijdend. Soms noemen auteurs het zelfs een veelkoppig monster: één kop afhakken en er groeien er drie terug. 

Maar hier begint het interessante: het gaat niet alleen om complexiteit zelf, maar ook om hoe we erover praten. Welke woorden kies jij? Noem je het een monster en voel je je machteloos, of een ontdekkingstocht en ontstaat er ruimte om te leren, samen te handelen en stap voor stap vooruit te gaan? 

Wat maakt een opgave complex? 

Een complexe opgave is meer dan een ingewikkeld probleem. Een technisch probleem laat zich oplossen met voldoende kennis en planning; een complexe opgave vraagt adaptief denken en handelen. Kenmerken van complexe opgaven zijn onder andere: 

• Meervoudige actoren: verschillende partijen met uiteenlopende belangen, waarden en perspectieven; 

• Onvoorspelbaarheid: interventies hebben vaak onverwachte effecten; 

• Dynamische context: de omgeving verandert voortdurend, terwijl je zelf probeert te handelen; 

• Geen eenduidige oplossing: succes wordt gedefinieerd door leren, aanpassen en gezamenlijke progressie, niet door één lineaire uitkomst. 

Om dit beter te begrijpen, kun je denken aan de wereld van de kwantumfysica. Daar ontdekten wetenschappers dat de werkelijkheid niet zo voorspelbaar is als ze dachten. Wat je ziet, hangt af van hoe je kijkt. Alleen al door iets te observeren, beïnvloed je het gedrag ervan. 

Dat klinkt misschien abstract, maar het is verrassend herkenbaar als je met complexe opgaven te maken hebt. Zodra je ergens op inzoomt, verandert de situatie doordat jij er aandacht aan geeft. Mensen reageren, verhoudingen verschuiven, verwachtingen veranderen. Net als in de kwantumwereld kun je niet precies voorspellen wat er zal gebeuren. Complexe opgaven werken op dezelfde manier: alles hangt met alles samen, en kleine acties kunnen onverwacht grote gevolgen hebben.  

Elke oplossing verandert het vraagstuk 

Denk bijvoorbeeld aan de overgang naar duurzame energie in een stad of regio. Stel dat een gemeente besluit om elektrische deelauto’s te stimuleren. Op zich lijkt dat een overzichtelijke actie, maar het heeft allerlei onvoorziene effecten: hoe passen inwoners hun gedrag aan? Welke impact heeft het op parkeerdruk, het openbaar vervoer of lokale bedrijven? Hoe reageren netbeheerders op de extra vraag naar stroom?  

Het is onmogelijk om alle effecten van tevoren te voorspellen of volledig te beheersen. Succes ontstaat juist door aandachtig handelen, leren van wat er gebeurt en ruimte laten voor wat zich ontvouwt. Net als bij een experiment observeer je, stuur je bij en pas je aan.  

Waarom zien we ze juist nu? 

Kleine initiatieven kunnen dus grote veranderingen teweegbrengen als er voldoende reflectie en samenwerking is ingebouwd. Het is juist deze verwevenheid van factoren en de snelheid van veranderingen die complexe opgaven tegenwoordig zo zichtbaar maken. Globalisering, digitalisering, klimaatverandering en maatschappelijke verwachtingen zorgen ervoor dat uitdagingen zich niet los van elkaar voordoen, maar juist in samenhang en onderlinge afhankelijkheid.  

Beslissingen in het ene domein, bijvoorbeeld energiebeleid of infrastructuur, kunnen onverwachte effecten hebben op gezondheid, economie, mobiliteit of sociale cohesie. Maatschappelijke problemen zijn bovendien vaak multidimensionaal: ze vragen tegelijk om technologische, organisatorische, financiële én sociale oplossingen. Het klassieke idee van een lineaire, hiërarchische aanpak werkt steeds minder; organisaties opereren in netwerken van actoren die elk hun eigen belangen en kennis inbrengen. Kleine acties kunnen grote gevolgen hebben, terwijl zorgvuldig geplande initiatieven zonder aandacht voor context en de netwerkdynamiek nauwelijks effect hebben. 

Complexe opgaven worden zichtbaar in deze netwerken van afhankelijkheden: waarin acties elkaar direct of indirect beïnvloeden. Problemen kunnen niet langer afzonderlijk worden opgelost; de uitkomst ontstaat pas in interactie met anderen. Samenwerking is daardoor niet zomaar een middel, maar een kernaspect van de opgave zelf. Succesvol handelen hangt bovendien sterk af van hoe de opgave wordt begrepen en benoemd. 

De kracht van taal en narratief 

Het narratief wordt dus steeds belangrijker. De woorden die we kiezen, de metaforen die we gebruiken en de manier waarop we de situatie schetsen, beïnvloeden hoe mensen denken, voelen en handelen. Het verschuiven van bijvoorbeeld het frame van een “veelkoppig monster” naar een “ontdekkingstocht” kan ruimte creëren voor nieuwsgierigheid, experimenteren en gezamenlijke voortgang. 

Taal vormt ons denken, en denken ons handelen. Martijn van Ooijen, veranderkundige en een van de docenten in onze opleiding Samenwerken aan Complexe Opgaven, wijst erop dat framing essentieel is: het verschil tussen een ‘monster’ en een ‘ontdekkingstocht’ zit niet alleen in woorden, maar in de energie, motivatie en creativiteit die mensen meebrengen. 

Wil je beweging krijgen in een samenwerking dan kan het helpen om taal bewust leren te gebruiken: benoem uitdagingen eerlijk, maar vermijd verlammende framing. Erken bijvoorbeeld de complexiteit van het vraagstuk, maar zie die als een uitnodiging tot leren, verbinden en handelen. Zo ontstaat een positief narratief dat mensen in beweging brengt, in plaats van te verlammen. 

Meer weten over de opleiding Samenwerken aan Complexe Opgaven? 

Download de brochure