Theater? Dat is toch alleen voor de elite 

Een bespreking van ‘Gelijkheid’ door Michael Sandel en Thomas Piketty 

Er zijn talloze manieren om ongelijkheid zichtbaar te maken. Je kunt met cijfers werken – ‘De rijkste 10 procent bezit meer dan 50 procent van het vermogen’. Of met foto’s – van krottenwijken tegenover villa’s en privéjachten. Maar soms is de kracht van een voorbeeld veel duidelijker. Neem bijvoorbeeld het New York Shakespeare Theater Festival. Dit festival organiseert jaarlijks voorstellingen in Central Park, die gratis toegankelijk zijn voor iedereen. De kaartjes zijn verkrijgbaar bij het theater en de enige manier om er één te krijgen (1 kaartje per persoon) is om ervoor in de rij te staan. Het idee? Zo kan ook de armere bevolking genieten van theater van hoge kwaliteit; iets dat normaal gesproken buiten hun bereik ligt. 

Het klinkt als een eerlijk systeem: iedereen krijgt dezelfde kans op een gratis ticket. Geen onderscheid, geen verschil in toegang, en mensen die normaal niet naar het theater kunnen, krijgen deze unieke kans. Toch blijkt de praktijk anders. Rijke mensen huren armen in om voor hen in de rij te staan, zodat ze die gratis tickets kunnen bemachtigen. Dit simpele voorbeeld is een krachtige metafoor voor ongelijkheid. Het laat zien dat ongelijkheid niet alleen om geld gaat, maar ook om macht en invloed. De Franse econoom Thomas Piketty en de Amerikaanse filosoof Michael Sandel brengen dit probleem in hun boek Gelijkheid scherp in beeld. Ze benadrukken dat economische verschillen niet alleen zorgen voor financiële kloven, maar ook voor diepe sociale en morele breuken in de samenleving. 

Waarom Gelijkheid een belangrijk thema is voor de toekomst 

In de opleiding Visie op de Toekomst lezen deelnemers dit boek om meer te leren over de gevolgen en nadelen van ongelijkheid en de verschillende mogelijkheden om de ongelijkheid in een samenleving (of zelfs mondiaal) te verkleinen.  

Wanneer je iemand vraagt een ideale toekomst te schetsen, is het thema gelijkheid hier onvermijdelijk een onderdeel van. Vind je het belangrijk dat iedereen gelijke middelen, kansen en rechten heeft? Of ligt in jouw visie de nadruk op individuele vrijheid en liberalisme? Een toekomstvisie is niet compleet zonder een visie op dit onderwerp, juist omdat economische verschillen nooit alleen economisch zijn. Piketty en Sandel laten zien waarom ongelijkheid zoveel verder gaat dan alleen de verdeling van rijkdom. Ze wijzen drie grote vraagstukken aan die ongelijkheid met zich meebrengt: toegang tot basisvoorzieningen, politieke macht, en menselijke waardigheid. 

De heren zijn het erover eens dat een samenleving niet eerlijk kan functioneren zonder gelijkheid op deze gebieden. Het gaat dus niet alleen om geld herverdelen, maar om een totaal andere manier van samenleven. Zoals het voorbeeld van de theaterkaartjes illustreert, is gelijkheid niet alleen een financiële kwestie, maar raakt het ook de moraal van een samenleving. 

De dialoog tussen economie en filosofie 

Wat dit boek interessant maakt, is dat het een gesprek is tussen twee verschillende disciplines. Aan de ene kant heb je Piketty, de econoom, die kijkt naar markten, geld en welvaart. Aan de andere kant heb je Sandel, de filosoof, die zich richt op ethiek: wat is juist en wat niet? Deze combinatie zorgt voor een spannende dynamiek waarin economische oplossingen door een morele lens bekeken worden. 

Piketty en Sandel stellen twee manieren voor om ongelijkheid te verkleinen: decommodificatie en loting. Decommodificatie betekent dat sectoren zoals onderwijs niet langer onder marktwerking vallen, waardoor iedereen gelijke toegang krijgt. Als je deze aanpak uitbreidt naar zorg, openbaar vervoer en huisvesting, dan zou de ongelijkheid behoorlijk afnemen. Lotingen, zoals voor het toelaten van studenten aan universiteiten, zouden ook een oplossing kunnen zijn om te zorgen dat niet alleen kinderen van rijke ouders toegang hebben. Zeker in Amerika (het thuisland van Sandel) is hoger onderwijs in hoge mate beschikbaar voor kinderen van alumni, omdat die grote donaties doen aan scholen. Piketty en Sandel gaan hier behoorlijk ver in. Ze zijn niet alleen voor een loting, maar zelfs voor positieve discriminatie. Ze stellen bijvoorbeeld voor dat 50% van de studenten afkomstig moet zijn uit de onderste 20% van de samenleving. Dit is natuurlijk ook ongelijkheid, maar die ongelijkheid de andere kant op is nodig om de gelijkheid in de samenleving te vergroten.  

De sterkste schouders hebben (niet) het hardst gewerkt 

Een vraag die lang onbeantwoord blijft in het boek is: waarom is ongelijkheid onrechtvaardig? Hebben mensen met veel geld daar gewoon niet harder voor gewerkt, harder hun best voor gedaan dan mensen met minder geld? Ongeveer halverwege het boek gaan ze hier toch nog dieper op in met een analyse van de ‘meritocratie’. Zoals Sandel het verwoordt: ‘Degenen die in de top van de piramide terecht kwamen, zijn gaan geloven dat ze hun succes aan zichzelf te danken hebben’. Maar die visie mist iets cruciaals: geluk, omstandigheden en zelfs genetica spelen een gigantische rol in wie er boven komt drijven. 

Als je kijkt naar de top van de samenleving, zie je vaak mensen die geloven dat ze hun succes alleen aan zichzelf te danken hebben, terwijl ze vergeten dat andere mensen en de samenleving als geheel hen geholpen hebben. Die meritocratie zorgt voor arrogantie aan de top en vernedering bij de onderkant van de ladder. De loting die hierboven beschreven is, zou dit probleem deels kunnen oplossen. Studenten aan Harvard die door loting binnenkomen, weten dat hun plek op de universiteit voor een groot deel aan mazzel te danken is en voelen zichzelf dus niet beter dan degenen die het niet is gelukt.  

Hoe kunnen we verder? 

Piketty en Sandel geven veel waardevolle inzichten in de structurele oorzaken van ongelijkheid, maar de praktische haalbaarheid van deze voorstellen blijft vaak onduidelijk. Kunnen we echt een belastingstelsel creëren dat de ongelijkheid kan verkleinen, ondanks de invloed van technologie en globalisering? Het boek biedt niet direct praktische handvatten, maar het dwingt je wel om verder te denken over de ethische en sociale vraagstukken die een rol spelen in de toekomst. In de opleiding Visie op de Toekomst worden deelnemers aangemoedigd en uitgedaagd om na te denken over deze maatschappelijke en ethische vraagstukken die onze toekomst bepalen. Gelijkheid, in al zijn dimensies, is een belangrijke vraag die leiders in de publieke en private sector zich moeten stellen. Hoe kunnen zij een visie ontwikkelen die recht doet aan de waarden van gelijkheid, waardigheid en inclusie in een wereld die steeds complexer en ongelijker wordt? Een visie die voorbij gaat aan de kortetermijnbelangen en die ruimte biedt voor een ethisch en sociaal verantwoord beleid? Door de markten en de toegang tot basisvoorzieningen opnieuw te beschouwen, kunnen we werken aan een toekomst waarin gelijkheid niet alleen een idealistisch streven is, maar een werkelijke en haalbare realiteit. 

Meer weten over de opleiding Visie op de toekomst?

Download de brochure