Radicaal anders leren kijken naar problemen, oplossingen en innovaties

Problemen zijn er om op te lossen. Doelen zijn er om te bereiken. Maar hoe krijg je dat voor elkaar als de wereld om je heen almaar verandert? Wat doe je als je zorgvuldig uitgedachte plannen en roadmaps de shredder in kunnen omdat je oplossingen na verloop van tijd onmogelijk en onhaalbaar blijken te zijn? Tijdens de opleiding MBA Innovatie & Leiderschap van AOG School of Management neemt docent Jan-Peter Doomernik deelnemers aan de hand van verrassende voorbeelden uit de natuur en de geschiedenis van de mensheid mee op de reis die transitie heet. ‘Onderweg leren deelnemers radicaal anders kijken naar veranderingen en innovaties en ontdekken ze waarom al die bekende recepten kort, tijdelijk of helemaal niet werken.’

In zijn college laat Jan-Peter zien waarom organisaties het zo moeilijk vinden om de grote uitdagingen en problemen van deze tijd adequaat op te lossen. Hij laat deelnemers zich verwonderen over de blinde vlekken die ze onderweg ontdekken. Hij laat ze nadenken en discussiëren over de vraag waarom voorspellingen en modellen zo vaak falen. ‘We zijn gewend om concepten te bedenken gebaseerd op koude wetenschap. Maar die concepten werken alleen als alles bij het oude blijft en dat is niet zo. Wat hebben we aan een roadmap waarop wegen staan die leiden naar een onzekere bestemming? In plaats daarvan ondernemen we een spannende reis en moeten we accepteren dat we niet precies weten wat we onderweg zullen meemaken, zodat we open staan voor verassende ontdekkingen en nieuwe perspectieven. Dat bereiken we door de controle soms wat los te durven laten.’

Op zoek naar grip op veranderingen

Loslaten vinden mensen moeilijk, want we hebben behoefte aan grip op de werkelijkheid, vervolgt hij. ‘We worden rustig als we denken dat we controle hebben, maar die controle is maar schijn. We weten niet wat er komt. En wat er aankomt willen we niet geloven. We vinden het belachelijk of zelfs gevaarlijk. Pas daarna accepteren we het onvermijdelijke. Zoals de uitbater van een cd-winkel die in de jaren negentig werd geconfronteerd met de verstorende factor van het internet. Hij kon toen nog niet voorzien dat zijn klanten dertig jaar later allemaal zouden rondlopen met een zakcomputertje met toegang tot alle muziek van de wereld voor de prijs van een kwart cd per maand.’
Net als die ondernemer, hebben we vandaag de dag te maken met veranderingen waar we niet meer omheen kunnen. Zo is de razendsnelle opmars van Artificial Intelligence in het onderwijs aangekomen als een mokerslag. Sinds de introductie van Chat GPT leveren studenten opeens perfecte werkstukken in en kunnen docenten niet meer nagaan wat ze zelf hebben opgeschreven en wat ze hebben laten genereren door de computer. Vijf jaar geleden hadden we dat niet geloofd. Nu vinden we deze ontwikkeling gevaarlijk.
Jan-Peter: ‘Bij dit soort veranderingen ontkennen we eerst dat er iets aan de hand is en proberen we het ongemak te negeren, daarna worden we gefrustreerd en gedeprimeerd. Pas als het ongemak te groot is, durven we iets anders te doen en ontstaat er een nieuw, verrassend handelingsperspectief. Dan gaan we puberen. Als puber kom je in verzet, ga je op zoek naar alternatieven, voelen de regels als een beperking. Dan ga je spannende dingen doen, reageren op je gevoel, experimenteren op zoek naar kennis die je nog niet in woorden kunt uitdrukken. Dan ga je vragen stellen die je nog nooit gesteld hebt, dan zie je dingen die je niet eerder zo zag en ontstaat er ruimte en bewegelijkheid.’
Hij vergelijkt dit proces met de transitie van de rups in de vlinder. ‘Als rups ga je lange tijd rustig je gang, tot je onrustig wordt. Je wilt het liefst gewoon dooreten, maar je voelt dat het anders moet. Als je het ongemak niet langer kunt ontkennen, trekt je je terug in jezelf, vorm je een pop van ongemak, tot je het niet meer uithoudt en je iets radicaal anders denkt en doet. En dan ontdek je dat iets mogelijk is waarvan je je leven lang zeker wist dat het niet zou kunnen: vliegen! Zo breek je uit je pop en je wordt een vlinder. Op die manier ontdek je pas echt hoe krachtig het is om jezelf te worden, hoe je daardoor zichtbaarder wordt in je organisatie en hoe je die leidersrol op je kunt nemen.’

Ontdekken waar we ons vergissen

Vasthouden aan controle en houvast zoeken op een onhandige plek maakt het aantal verrassingen dat je plannen verstoort alleen maar groter, constateert hij. ‘Dan maak ik graag het grapje dat we vierhonderd jaar geleden geloofden dat als we de juiste heks op de brandstapel zouden zetten, we geen last meer hadden van de pest. Stel je dan eens voor hoe groot het ongemak van de mensen werd die hunkerden naar een wereld zonder pest, toen ze merkten dat hun plan niet werkte. Ze zochten naar houvast op een onhandige plek en werden daarin teleurgesteld.
Zo zoeken wij tegenwoordig naar houvast in de economie. Een businesscase biedt houvast, denken we. Maar is dat waar? In hoeverre maakt dat ogenschijnlijke houvast ons blind? Zijn er situaties denkbaar waar we die economische houvast op een natuurlijke manier kunnen loslaten? Laten we eens kijken naar een van de grootste problemen op onze planeet: energie. Waar vinden we de inspiratie om dit probleem op te lossen? Wat is het meest gevaarlijke en belachelijk idee dat we kunnen bedenken? Gratis energie?
Een aantal engineers van de ESA droomt over overleven op Mars. Een planeet met alleen maar zand, zonder wetten, zonder geld of economie. Hoe borg je dat je kunt overleven op zo’n planeet? Waar haal je energie vandaan op een planeet met alleen maar zand als je er niet voor kunt betalen? Een oplossing vind je in een van hun ventures: Maana Electric. Ze hebben een kistje ontwikkeld waarmee je zonnepanelen kunt 3D-printen. Je hebt er alleen maar zand voor nodig. Een fantastisch idee. Maar waarom gebruiken we die kistjes niet massaal op Aarde? Wij hebben toch ook meer dan genoeg zand? Het probleem is dat we op Aarde uitgaan van het geloof in de economie. Wij willen dat zo’n kistje geld oplevert. Het idee dat mensen die kistjes met elkaar kunnen delen, vinden wij vanuit economisch perspectief niet acceptabel.’

Loslaten van houvast

In de natuur is gevaar een continue bron voor innovatie, stelt Jan-Peter. ‘In de natuur leidt gevaar tot innovatie, omdat het je triggert om je vermeende houvast lost te laten. Dat noemen we evolutie. Door los te laten kun je overleven. Onder druk van gevaar zien we hoe bepaalde soorten experimenteerden met maar één doel: hun kans op voortplanting vergroten. En soms heeft zo’n experiment een positief effect. In 1982 noemde Stephen Gold dit proces ‘exaptatie’. Exaptatie is wat er gebeurde toen koudbloedige amfibieën uit het water kropen en generatie op generatie een isolatielaagje ontwikkelden om zich te beschermen tegen kou en uitdroging. Bij groot gevaar flapperden sommige soortgenoten wild met dit isolatielaagje en geleidelijk veranderde dit laagje in het verenpak van vogels. Dat is een fascinerend proces. Het leert ons nu dat verassende oplossingen in ons allen zitten, alleen op andere plekken dan we vermoeden. Die oplossingen kun je niet tot stand brengen in je eentje. Daarvoor is het collectief nodig.’

Transformeer als een school vissen

Tijdens zijn college gaat Jan Peter uitgebreid in gesprek met de deelnemers over verschijnselen als exaptatie, loslaten en de noodzaak om je eigen blinde vlekken te ontdekken. ‘Het mooie is dat ik dan de eerst vonkjes zie overslaan. Dan zie ik hoe ze de eerste stapjes zetten en zich realiseren hoe krachtig het is om jezelf te worden en om samen met gelijkgestemden de uitdagingen in je omgeving aan te gaan. Hoe bijzonder het is om deel uit te maken van een school vissen, die allemaal razendsnel reageren op zowel kansen als bedreigingen en dan samen van richting veranderen. Laat daarom de controle los, accepteer de verwarring, durf jezelf te worden en werk op liefdevolle en helpende manier samen om die radicale transformaties en disruptieve veranderingen die zo hard nodig zijn tot stand te brengen. Als ik die overtuiging kan overbrengen aan mijn deelnemers, is mijn missie geslaagd.’

Meer weten over de opleiding MBA Innovatie & Leiderschap?

Download de brochure