Innovatie is… wanneer creativiteit en doelgerichtheid elkaar kruisen

Creativiteit, innovatie en leiderschap. Dat zijn de ingrediënten van de vernieuwde masterclass Creativiteit voor Innovatie van AOG School of Management die in maart 2023 van start gaat. Programmaleider Kiki de Jonge en gastdocent Jeff Gaspersz nemen de deelnemers mee op een inspirerende en intensieve zoektocht naar hoe zij hun eigen creativiteit kunnen inzetten om innovaties binnen hun organisaties te realiseren.

Kiki de Jonge is universitair docent Organisatiepsychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen en heeft daarnaast haar coaching- en trainingspraktijk Groeiflow. Haar expertise ligt – in wetenschap en praktijk – in het vergroten van creativiteit, flow en werkplezier. Jeff Gaspersz is hoogleraar Innovatie & Creativiteit aan de Nyenrode Business Universiteit en heeft ruime ervaring met het adviseren van bedrijven en overheden over de versterking van hun innovatiekracht. Samen verzorgen zij de masterclass Creativiteit voor Innovatie, waarbij De Jonge de overkoepelende programmaleider is en de eerste twee modules voor haar rekening neemt en Gaspersz een bijdrage in de derde afsluitende module verzorgt. Voorafgaand aan de masterclass gaan ze met elkaar in gesprek over creativiteit, innovatie en leiderschap en de manier waarop ze deze thema’s willen overbrengen aan de deelnemers.

Innerlijk potentieel

Zonder creativiteit geen innovatie. Gelukkig is creativiteit een vaardigheid die we als mens bij uitstek bezitten, stelt De Jonge: ‘Creativiteit is een innerlijk potentieel dat we allemaal in ons hebben, maar dat niet bij iedereen of op elk moment tot uiting komt. Hoe zorgen we ervoor dat de creatiekracht gaat stromen, dat je je bewust wordt van bepaalde blokkades en je leert hoe je vanuit een creatieve mindset kunt doorbreken?’ Als docent en wetenschapper besteedt De Jonge veel aandacht aan zogenaamde flowmomenten. ‘Dat zijn de momenten waarop je optimaal presteert. Je voelt je helemaal in je element en gebruikt automatisch je kernkwaliteiten. Tijdens de masterclass krijgen deelnemers inzicht in hun eigen flowmomenten en kernkwaliteiten en leren ze deze te benutten voor hun eigen creatieve prestaties en creatiekracht.

Ons innerlijk potentieel krijgt dan helemaal de ruimte, we zien nieuwe en creatieve mogelijkheden en ervaren we een creatieve flow. Het is voor leiders en teams tevens belangrijk om tijdens het creatieve proces zowel de persoon als de context in de gaten te houden. Wat speelt er bij iemand als individu, maar misschien ook in de context? Welke blokkades of assumpties staan creativiteit en innovatie in de weg? Wat is er nodig om open te staan voor vernieuwende ideeën?’ Activerende emoties kunnen de creativiteit aanwakkeren: dat geldt zowel voor positieve als negatieve emoties. De Jonge: ‘Enthousiasme kan je helpen om creatief te worden, het activeert je om met de uitdaging aan de slag te gaan. Maar frustratie activeert ook: dan ben je ergens zo klaar mee dat het je motiveert een creatieve oplossing te vinden.’

Persoonlijke innovatiekracht versterken

Gaspersz noemt creativiteit een vorm van energie die kan stromen en zich uit in creatiekracht: ‘Met deze creatiekracht ontdekken we nieuwe wegen, zien we andere perspectieven en kunnen we onszelf herdefiniëren. Het versterken van je persoonlijke creatiekracht vind ik een eindeloos fascinerend onderwerp. Het is een betekenisvol thema waarover ik dan ook graag schrijf. Die creatiekracht moet je niet direct associëren met creatief denken en ideeën spuien. Dat is een expressie van creativiteit. Overigens is het niet voor iedereen even aangenaam om die kracht te laten stromen. Je moet heel genuanceerd nadenken over wat je bij mensen losmaakt als je hen aanmoedigt om hun creativiteit aan te spreken.

Creativiteit ten goede en ten kwade inzetten

Creativiteit wordt vaak gezien als iets positiefs, maar het is een kracht die ten goede een ten kwade kan worden gebruikt, net als leiderschap, stelt Gaspersz: ‘Je kunt met heel veel creativiteit ook het leven scheppen dat je eigenlijk helemaal niet wil. Dus vraag jezelf vooral af: voor welke doelen wil ik mijn creativiteit inzetten? Opdat je niet met veel enthousiasme en creativiteit een ladder beklimt om eenmaal boven tot de conclusie te komen dat je de ladder tegen de verkeerde muur hebt gezet. Verder heeft creativiteit ruimte nodig, maar ook beperking. Het gezegde luidt niets voor niets: “Noodzaak is de moeder van de uitvinding.” Juist als het spannend wordt en de middelen schaars zijn, wordt je creativiteit uitgedaagd. Tegelijkertijd is het bijzonder om te zien dat dat sommige mensen bij tegenslagen helemaal inzakken en andere juist worden geactiveerd om hun creativiteit in te zetten om de situatie te verbeteren. Het emotioneert mij wanneer mensen, en ook organisaties, niet tot wasdom en groei kunnen komen, omdat ze de mogelijkheden niet zien. Ik wil mij vooral ook voor zulke mensen en groepen inzetten.’

Een innovatieve organisatie creëren

Jeff Gaspersz werkt op Nyenrode met leiders aan de vraag hoe je een innovatieve organisatie creëert. ‘Met name industriële organisaties werken heel gestructureerd aan innovatie. Daar heb je strak uitgewerkte paden en kun je pas het volgende poortje passeren als je groen licht hebt gekregen. Pas daarna kun je doorgaan met de verdere uitwerking van je idee. Zo reduceer je als organisatie de risico’s en dat is logisch, want het gaat in de industrie vaak om producten waar miljoenen in wordt gestoken. In de dienstverlening zijn er vaak niet zulke stapsgewijze realisatieprocessen aanwezig. Daar is het vaak “duizend bloemen bloeien”. Op allerlei plekken is men met ideeën en innovaties bezig zonder dat er een totaaloverzicht is.

Innovatie en creativiteit zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Met creativiteit ontdek je de mogelijkheden, de kansen en de ideeën. Innovatie is het proces waarmee je de voor de klant, cliënt, patiënt of burger het meest waardevolle idee realiseert. En als het product of dienst eenmaal is geïntroduceerd vergt het veel ondernemerschap om het daarna succesvol bij de doelgroep te laten landen. Dat proces vergt veel kennis, slimheid en een grote inzet. Je kunt ook innoveren voor een interne klant, dus voor collega’s. Denk aan een HR-afdeling die met een nieuwe dienst op intranet komt.’

Stop met groepsbreed brainstormen

Een populaire manier om binnen organisaties te komen tot innovatie is het beleggen van groepsbrede brainstormsessies met grote groepen medewerkers. De Jonge wijst erop dat wetenschappelijk is bewezen dat die methode niet de meest effectieve werkwijze is om tot innovatie te komen. ‘Die conclusie is helaas nog niet geland bij veel organisaties. Het is veel effectiever om mensen eerst in alle rust hun eigen ideeën te laten opschrijven om ze pas daarna samen te voegen en erop voort te bouwen. Zo zorg je ervoor dat alle ideeën daadwerkelijk de tekentafel bereiken en er geen expertise en inzichten verloren gaan. Als je met een groep brainstormt, onderbreek je elkaars denkproces en vergeet jij wat je zelf ook alweer had bedacht. Ook maakt het uit wat voor rol je hebt in een groep. Als iemand heel dominant is, kan een ander zich geremd voelen om ideeën naar voren te brengen. We gaan dan al gauw mee met de gedachtegang van enkelen in het team. Ook durven mensen niet altijd goed uit te komen voor hun ideeën als er sprake is van verschillen in de hiërarchie.’

High risk, high gain

Duurzame innovatiekracht in een organisatie realiseren is nogal een opgave. Gaspersz: ‘Zo merk ik dat veel leiders lippendienst bewijzen aan innovatie. Het topmanagement zegt dan: “We moeten innoveren! We hebben daarvoor ideeën nodig. Dus kom met je voorstellen.” Dat klinkt goed, echter ik heb zo vaak gezien dat daarna het volgende gebeurt: de eerstelijnsmanagers of teanmleiders zeggen: “Dat kunnen ze van boven wel willen, maar dat gaan we niet doen. We staan onder grote druk om onze targets te halen en ik wil niet straks afgerekend worden op één of ander idee dat uiteindelijk niet werkt.” Dus die houding frustreert het hele proces van innovatie en creativiteit in een organisatie.’

De Jonge kan die reactie wel verklaren: ‘Als een creatief idee leidt tot de implementatie van een echt innovatief product, kan dat veel positieve effecten hebben voor een organisatie. Maar het risico dat het niet lukt is ook groot. Dan heb je het over high risk, high gain. Eerstelijns managers denken dan al snel: laten we het maar gewoon op de vertrouwde manier doen, waarvan we weten dat het werkt. Dan zakt de energie dus weer weg en dat is natuurlijk heel jammer, want dan heb je veel energie gestoken in een creatief proces dat niet tot de gewenste innovatie leidt.’

Doelgerichte creativiteit

Juist daarom is het zo belangrijk om als leider of team van tevoren te bepalen wat het doel is van innovatie, vervolgt De Jonge. ‘Wat is onze uitdaging, het vraagstuk dat we willen oplossen? Als je dat niet helder kunt maken, vliegen de ideeën alle kanten op en krijg je niet de input die tot daadwerkelijke innovatie zal leiden.’ Daar is Gaspersz het van harte mee eens: ‘In organisaties is creativiteit niet vrijblijvend, maar functioneel en doelgericht. Het vergt goed leiderschap om die creativiteit te richten op de doelen die je wilt bereiken. Die doelen moeten glashelder zijn voor medewerkers. Als je dat niet doet, krijg je ideeën waar je niets aan hebt. Dat leidt dan weer tot frustraties als ze worden afgewezen.

Voorts is het voor medewerkers juist motiverend als ze weten dat er naar ze wordt geluisterd en dat hun ideeën serieus worden genomen. Maar ben je onduidelijk of schiet je ideeën zomaar af, dan bereik je het tegenovergestelde van wat je wil. Dan denken mensen, laat maar zitten, voor mij hoeft het niet meer. Je moet daarom als leider focus voor de innovatie aanbrengen en vervolgens medewerkers diepgaand motiveren zich met hun creativiteit en daadkracht, ervoor in te zetten.’ De Jonge. ‘Als medewerkers er niet klaar voor zijn of zich onvoldoende veilig voelen om hun ideeën te delen, dan komt er niets op de tekentafel terecht. Er is een positieve wisselwerking nodig in alle lagen binnen een organisatie, zodat het duidelijk is dat die creatiekracht er mag zijn en de ruimte krijgt.’

Zaadjes planten

Tijdens de masterclass verbinden De Jonge en Gaspersz theorie en praktijk. De Jonge: ‘De wetenschappelijke ondergrond vertalen we naar effectief creatief presteren als individu en naar de organisatie. Deelnemers gaan actief en verdiepend aan de slag kunnen gaan met hun eigen vraagstukken op een manier die gestoeld is op de wetenschap en die energie geeft om tot creatieve en innovatieve inzichten te komen. Tijdens elke module bepalen we hoe de nieuwe inzichten vertaald kunnen worden naar de dagelijkse praktijk: hoe kun je hier morgen mee aan de slag? Wat heb je ervoor nodig om deze stap daadwerkelijk te zetten? Zo zorgen we ervoor dat we tijdens het traject van de masterclass, tot nieuwe creatieve inzichten en innovatieve stappen kunnen komen. Daarom vraag ik steeds wat ze morgen gaan doen met wat ze hebben geleerd.’

In zijn afsluitende module neemt Gaspersz deelnemers mee in hoe innovatieve organisaties zich onderscheiden. Gaspersz: ‘Op basis van mijn eigen ervaringen met de bedrijven die ik adviseer ga ik met deelnemers in gesprek over hoe het in hun eigen organisaties en in hun werk is gesteld met creativiteit en innovatie. In een interactief proces maken de deelnemers daarna een actieplan over wat ze, op basis van het geleerde, in hun organisatie of team, anders gaan doen.’ Inspiratie alleen is niet genoeg: mensen hebben meer nodig om hun creativiteit op de langere termijn in te zetten voor innovatie en vernieuwing. Gaspersz: ‘Ook ik wil deelnemers laten experimenteren, ze verleiden om kleine veranderingen aan te brengen in hun werk en in hun manier van denken. Die fungeren als zaadjes van verandering die positief doorwerken op de versterking van de persoonlijke en organisatorische innovatiekracht. Ik kijk ernaar uit samen met Kiki de deelnemers hiertoe te inspireren!’