Diederick van Wijk over de invloed van Big Tech en de geopolitieke risico’s die daarmee gepaard gaan

In januari 2017 werd Donald Trump voor het eerst geïnaugureerd als president van de Verenigde Staten. Wie de nieuwsberichten uit die tijd terugleest, ziet een vertrouwd decor: oud-presidenten, gevestigde politici en hier en daar een Hollywoodnaam. Ze werden genoemd, maar niet uitgelicht. Hun aanwezigheid was een voetnoot in grotere verhalen over Trumps omstreden standpunten, de toon van zijn rede en de protesten daaromheen. 

Acht jaar later zag de wereld er anders uit. 

Bij de inauguratie van januari 2025 zaten niet langer vooral (oud-)politici op de eerste rij, maar de gezichten van Big Tech. Jeff Bezos, Mark Zuckerberg en Elon Musk – tijdens de campagne al een invloedrijk adviseur en aanjager van de MAGA-beweging – kregen een prominente plek in beeld. De symboliek was nauwelijks te missen: politieke macht leek niet langer het exclusieve domein van gekozen bestuurders, maar onderdeel van een veel breder krachtenveld. 

De eerste reacties waren fel. Gebruikers spraken hun wantrouwen uit richting sociale media. WhatsApp-groepen verhuisden naar Signal. Op Tesla’s verschenen stickers met de tekst: I bought this before Elon went crazy. Even leek het alsof er iets fundamenteels verschoof. Een jaar later oogt het landschap echter opvallend vertrouwd. De algoritmen bepalen nog steeds wat we zien. Het aantal mensen dat sociale media definitief de rug toekeerde, is beperkt gebleven. En wie overstapte naar Signal, gebruikt het meestal naast WhatsApp en niet in plaats daarvan. 

In dit artikel, het tweede deel van het interview met docent in de opleiding Visie op de Toekomst, Diederick van Wijk, verkennen we de invloed van Big Tech en de geopolitieke risico’s die daarmee gepaard gaan. In het vorige artikel sprak Diederick uitgebreid over de kanteling van de macht die nu gaande is. Eén van de kantelpunten die hij noemde, is dat de realiteit momenteel wordt beleefd door algoritmes. In dit artikel lichten we die kant verder uit. Daarnaast vragen we Diederick naar zijn eigen ‘Visie op de Toekomst’ door een voorspelling te doen van hoe de globale ontwikkelingen ons in de komende jaren zullen beïnvloeden. 

Je noemde één voorbeeld waarin we zagen dat ons leven in Europa wel degelijk wordt beïnvloed door de toename van technologie in de Verenigde Staten: migratiestromen in Europa die zouden zijn aangewakkerd door de grotere beschikbaarheid van smartphones in het Midden-Oosten en Afrika. Zijn er nog meer voorbeelden waarin deze ‘beleving door algoritmes’ onze Nederlandse politiek, maar ook onze dagelijkse realiteit beïnvloedt? 

Een goed voorbeeld hiervan is de moord op Charlie Kirk. Het is natuurlijk heel vreemd dat wij in Europa in die Amerikaanse cultuurstrijd gezogen worden. Dat heeft alles te maken met algoritmes en dat jonge gasten in Nederland nu allemaal filmpjes van Musk of van Kirk kijken. Het is opvallend dat christelijke jongeren juist zijn minder radicale christelijke boodschappen te zien krijgen. Er zijn grimmigere berichten van Kirk over de binnenlandse Amerikaanse politiek, maar door de algoritmes komen die daar veel minder naar voren, als gevolg krijgen christelijke jongeren een veel positiever beeld van hem dan mensen met andere algoritmes. In andere hoeken worden juist zijn video’s met extremistische uitlatingen over bijvoorbeeld wapenbezit gedeeld, waardoor die een veel negatiever beeld van hem hebben en hadden. Die hyperviraliteit maakt de wereld relatief klein maar tegelijkertijd zorgt die ook voor heel veel afstand. Je kunt letterlijk ideologisch gezien volledig tegengesteld zijn aan je buurman door hoe jij de wereld beleeft via jouw apparaten. Iemands levensovertuiging wordt door die technologie gereduceerd tot een algoritme om de aandacht vast te houden.  

De laatste jaren, zeker rond verkiezingen, gaat het veel over hoe de politiek en deze algoritmes met elkaar verweven raken en zelfs verkiezingsuitslagen kunnen beïnvloeden. Hoe werkt politieke inmenging in dit soort algoritmes dan? Geeft Trump aan Zuckerberg de opdracht ‘Ik wil op alle Meta-platforms zo weinig mogelijk positieve berichten zien over Gaza, die mogen niet verspreid worden. En dan zegt Mark ‘Oké, klik, geregeld?’ 

De relatie tussen politiek en technologie is al langere tijd aan het versmelten. Obama gebruikte het team van Google al om te microtargeten en die werknemers van Google hadden ook rollen in de campagne. Maar het wordt nu steeds spannender, omdat men politiek gezien geen controle heeft over die algoritmes. Er gaan stemmen op voor strakkere regulering, maar door de samenwerking tussen big tech en Trump is dat lastiger.  

Toen Trump de verkiezingen won, gooiden veel bedrijven hun content moderators eruit – dat zijn mensen die schadelijke en gevaarlijke informatie toetsen aan de hand van criteria op social media platforms. Dat had gevolgen voor de algoritmes, want deze algoritmes hebben net als mensen hebben een negativity-bias. De negativiteit wordt dan steeds groter, richting complotten, richting haat. We kunnen mensen via techniek beïnvloeden en dit gebeurt ook. Je moet gissen naar wat een oppermachtig algoritme en een paar poppenspelers aan de bovenkant bepaalt voor jou, en hoe dat jouw discours en visie op de werkelijkheid bepaalt.  

Wat is volgens jou het verschil tussen dit soort algoritmen en kranten met verschillende politieke overtuigingen? Als je een Telegraaf openslaat op dezelfde dag als een Volkskrant, staan daar ook hele andere berichten in. Ook daarin geldt: wij zien, wat zij willen dat wij zien. Bijvoorbeeld na de moord op Pim Fortuyn. De Volkskrant schreef: ‘Verbijstering na moord Fortuyn’, het AD voegt hier ‘woede’ aan toe, NRC schrijft over een dader die ‘milieuactivist’ is en de Telegraaf over een ‘extreemlinkse’ dader. Dit zijn vier verschillende manieren om dezelfde gebeurtenis te omschrijven, en het verhaal dat jij leest, bepaalt ook hoe je naar de gebeurtenis kijkt.  

Door de verdeeldheid die algoritmes zaaien, is het moeilijk om een populaire beweging zomaar vorm te geven. Hoewel het er ook door versterkt zou kunnen worden. Kijk bijvoorbeeld naar de Arabische Lente, die had zonder Facebook en Twitter niet op die manier kunnen plaatsvinden. Zelfs Elon Musk zegt – hoe ironisch dat uit zijn mond ook mag klinken – dat de richting die social media nu opgaat, waarbij het puur gaat om dopaminemaximalisatie (het gelukshormoon waardoor je blijft kijken), dat je daarmee een discours helemaal kapot kunt maken en dat die algoritmes de mensheid totaal niet dienen. Een krant valt ook onder een bepaalde zuil, maar de redactie van zo’n krant is er ook voor bedoeld om te zorgen dat je geconfronteerd wordt met opvattingen die ongetwijfeld niet van jou zijn. Er zit een menselijke redactie bij die de objectiviteit zo veel mogelijk bewaakt, al is die gekoppeld aan waarden die bij een bepaalde zuil horen. En wat belangrijk is, is dat een aantal van jouw collega’s, familie of buren die krant ook hebben gelezen, waardoor je in ieder geval nog een soort gemeenschappelijk gevoel hebt. Op dit moment is het totaal onbekend of jij dezelfde nieuwscontent te zien krijgt als je buurman of zelfs je partner.  

We komen richting het einde van dit gesprek en ik ben benieuwd naar jouw eigen ‘Visie op de Toekomst’. Zou jij een voorspelling durven doen over hoe de wereldorde zich gaat ontwikkelen in de komende 15 of 20 jaar? Op technologisch vlak, maar ook op andere vlakken? 

Mensen zullen meer teruggeworpen worden op hun eigen verantwoordelijkheid omdat vanzelfsprekendheid van bepaalde systemen, organisaties waar we van afhankelijk zijn, minder vanzelfsprekend zullen worden. Amerika zal niet meer vanzelfsprekend garant staan voor Europese veiligheid, Europese landen zullen moeten samenwerken en afhankelijker zijn van landen waar ze niet altijd blij van worden. In plaats van voorspelbare samenwerking gaan machtspolen hun eigen plan trekken. Middenmachten als Saoedi-Arabië, Rusland, Nigeria, Brazilië, Israël en Indonesië zullen steeds belangrijker worden en kunnen de dienst op bepaalde manieren uitmaken. In die multipolaire wereldorde moeten Europese landen zichzelf opnieuw uitvinden.  

Er kunnen zich problemen voordoen in complexe communicatiesystemen en -netwerken met alle gevolgen van dien. We zijn erg afhankelijk van satellietsystemen, onderzeese internetkabels, financieel verkeer en cloudinfrastructuur. Dat is kwetsbaar voor sabotage, cyberaanvallen, menselijke fouten. In de lage baan om de aarde alleen al zweven zo’n 15.000 satellieten – wat als er een keer eentje op de ander botst? Kunstmatige intelligentie gaat zich verder ontwikkelen op een manier die we nu nog niet kunnen voorspellen en die we een tijd lang ook niet zullen begrijpen. Er is nu al nauwelijks consensus onder experts over waar het heengaat met de technologie, wat de gevolgen zullen zijn, wat de meest disruptieve risico’s zijn. Alles lijkt daarin mogelijk van existentiële uitdagingen tot massale werkloosheid.  

Ook klimaatverandering is zo’n megatrend die veel meer onzeker maakt. Denk bijvoorbeeld aan verzekeringen. Als jij met je caravan naar Kroatië gaat, maar Kroatië wordt elk jaar geteisterd door een zomerstorm, kan de ANWB geen reisverzekeringen meer aanbieden naar dat gebied. Dat lijken kleine dingen, maar vakantie is heerlijk en belangrijk. Als zo’n vakantie steeds risicovoller wordt, heeft dat repercussies op je leven. 

Dat klinkt als behoorlijk grote gevolgen, waarvan een deel ook ‘te danken’ is aan de globalisering van de afgelopen halve eeuw. Denk je ook dat al deze risico’s zullen leiden tot een soort terugtrekkende beweging uit de globalisering?  

Nee, dat denk ik niet, hoewel dat wel vaak wordt gezegd. Dingen worden wel duurder omdat een onvoorspelbaar internationaal systeem het moeilijker maakt om goedkope spullen in te kopen. Maar van globalisering kunnen we niet meer terug. De supply chains zijn veel te internationaal en veel te gespecialiseerd. En mensen willen ook gewoon veel reizen. De drang om te reizen zal groot blijven. Misschien niet eens in de westerse wereld, maar er zal een nieuwe wereld ontstaan die die drang nu wel gaat krijgen – 80% van de wereldbevolking heeft bijvoorbeeld nog nooit gevlogen.  

Wat ook heel interessant is, is dat het neergangsdenken vooral in Europa en Amerika domineert, data laat zien dat ze in de rest van de wereld behoorlijk optimistisch zijn. Dit geldt voor klimaat, technologie, globalisering en alle dingen die we besproken hebben. En wat zegt dat? Ik weet het niet. 

Misschien dat wij het meeste te verliezen hebben?  

Ja. En wat dat voor politieke repercussies gaat hebben, dat weet ik niet. Ik ben daar niet heel optimistisch over, maar dat zal inderdaad ongetwijfeld komen omdat ik er ook veel bij te verliezen heb. Boeiend is het in ieder geval wel.  

Heeft dit onderwerp jouw interesse gewekt en ben je benieuwd hoe je jouw eigen Visie op de Toekomst kunt ontwikkelen? Download dan de brochure en ontdek hoe je met een combinatie van filosofie, futuring en feiten uit de huidige tijd een gedegen en onderbouwde toekomstvisie kunt uitdenken om jouw organisatie vooruit te helpen.  

Meer weten over de opleiding Visie op de toekomst?

Download de brochure