Welk mensbeeld stuurt jouw leiderschap?

Filosofie
1 juli 2025

In de kern is een organisatie een poging om samen iets mogelijk te maken dat individuen op zichzelf niet kunnen. Dat klinkt eenvoudig, maar het vraagt voortdurend om keuzes: waar werken we eigenlijk voor? En voor wie? Ideeën over de mens, verantwoordelijkheid en macht komen in een organisatie tot leven. Vaak onuitgesproken, maar des te bepalender. Want of je het nu doorhebt of niet: elke structuur, elk proces en elke leiderschapsstijl verraadt een mensbeeld. En dat mensbeeld is allesbehalve neutraal.

In dit artikel kijken we naar drie klassieke denkers – Hobbes, Plato en Rousseau – en wat hun ideeën ons kunnen leren over leidinggeven, zelfsturing en macht in organisaties. Want achter de keuze voor zelfsturende teams of hiërarchisch leiderschap zit niet alleen een managementmodel, maar ook een wereldbeeld.

Hobbes: zonder controle wordt het chaos

Stel je een kantoor voor waar niemand echt de leiding neemt. Iedereen doet zijn best, maar er is geen duidelijk besluit, geen prioriteiten en de ene vergadering buitelt over de andere heen. Volgens Thomas Hobbes is dit precies waar je uitkomt als je mensen aan hun lot overlaat en er geen duidelijke leiding en regels zijn.

Hobbes had weinig vertrouwen in de mens. In zijn beroemde werk Leviathan stelt hij dat mensen zonder gezag in een permanente staat van strijd verkeren: een oorlog van allen tegen allen. Zelfs in een samenwerkingsverband zal iedereen proberen het beste voor zichzelf te realiseren als de situatie dit toelaat. De oplossing? Een soevereine macht die namens iedereen de regels bepaalt en handhaaft. Of: een directieve leidinggevende die ervoor zorgt dat iedereen precies doet wat hij moet doen.

In organisaties zie je dat terug in duidelijke structuren, vaste hiërarchiën en sterke leiders die knopen doorhakken. Denk aan commandostructuren in het leger of crisisteams in de zorg. Een hiërarchische aanpak is in zulke omgevingen noodzakelijk. Maar wat als je van medewerkers creativiteit, eigenaarschap en initiatief verwacht? Dan kan zo’n Leviathan-achtige leidinggevende weleens meer schade dan houvast bieden.

Plato: laat de wijzen het maar bepalen

Plato was minder cynisch dan Hobbes, maar minstens zo overtuigd van het belang van leiding. In zijn ideale staat, beschreven in De Staat, regeert de filosoof-koning: iemand die met rede, inzicht en moreel besef de leiding neemt. Want, zo stelt Plato, niet iedereen is in staat om de juiste keuzes te maken.

In de praktijk zie je dit terug in organisaties waar experts of ‘de knapste koppen’ de strategische lijnen uitzetten. Leiderschap is hier geen kwestie van macht, maar van kennis. Wie het meeste weet, bepaalt. Dat klinkt aantrekkelijk – rationeel, doordacht, stabiel – maar het heeft ook een keerzijde. Wat als kennis wordt verward met gelijk? En wie bepaalt eigenlijk wie de ‘wijzen’ zijn? Daarnaast is leidinggeven is iets anders dan inhoudelijke expertise — het zijn twee wezenlijk verschillende kwaliteiten. Verwar je die niet met elkaar als de ‘experts’ ook de leidinggevenden worden?

Rousseau: de mens is van nature goed

En dan is er Jean-Jacques Rousseau. Waar Hobbes mensen zag als gevaarlijk en Plato als deels ongeschikt, ziet Rousseau juist het goede in de mens. In zijn denken staat de overtuiging centraal dat mensen kunnen samenwerken, verantwoordelijkheid kunnen nemen en moreel kunnen handelen – mits ze daar de ruimte voor krijgen. Mensen worden namelijk van hun ‘goede pad’ afgebracht door corrumperende krachten als geld, macht en kapitalisme.

Zelfsturing? Rousseau zou er fan van zijn. Net als van organisaties die uitgaan van vertrouwen, gezamenlijke besluitvorming en psychologische veiligheid. Maar hij waarschuwt ook: we worden gevormd door onze omgeving. Wanneer je mensen alleen verantwoordelijkheid geeft zonder hen te ondersteunen, of wanneer je beloning en status laat afhangen van externe erkenning, creëer je competitie, onzekerheid en verdeeldheid.

Mensbeeld als organisatiekompas

Het mensbeeld dat jij als leider hebt, druppelt door in alles wat je doet. In je vergaderstructuur. In hoe je mensen beoordeelt. In welke fouten worden getolereerd, en welke niet. Veel organisaties zeggen tegenwoordig dat ze hun mensen vertrouwen en geloven in autonomie. Maar tegelijk hangen er overal dashboards, beoordelingsformulieren, KPI’s en controlemechanismen.

Dat is geen schande, maar het vraagt wel om transparantie. Want als je organisatie gebouwd is op Hobbesiaanse fundamenten, maar je communiceert idealen zoals Rousseau dat zou doen, ontstaan er spanningen. Medewerkers voelen die tegenstrijdigheid haarfijn aan. Het resultaat? Cynisme, terugtrekkend gedrag of juist onderhuids verzet.

Durf je eigen mensbeeld te bevragen

Organisaties streven altijd bepaalde doelen na. Belangrijk is om te kijken wie die doelen bepaalt, en of de belofte van wat wordt nagestreefd wel past bij het mensbeeld dat je aanhangt. Organiseren gaat namelijk ook altijd samen met tegenstrijdigheden, belangen en systemen. Sluit het ontwerp van jouw organisatie wel aan bij hoe je naar de mensen kijkt?

Misschien geloof jij in de potentie van mensen, maar zit je gevangen in een systeem dat uitgaat van wantrouwen. Misschien wil je eigenaarschap stimuleren, maar geef je impliciet signalen dat fouten niet mogen. Misschien geef je vrijheid, maar zonder richting.

Wat zou er gebeuren als je dat spanningsveld expliciet maakt? Als je in je MT niet alleen praat over processen en prestaties, maar ook over wat je ten diepste gelooft over mensen?

Filosoferen over organiseren

In de opleiding Filosofie in Organisaties stellen we dit soort vragen centraal. Niet als abstract denkspel, maar als praktische denkoefening. Wat gebeurt er als je je organisatie gaat zien als een weerspiegeling van je mensbeeld? En wat betekent dat voor leiderschap, verandering en cultuur?

Want achter elke structuur schuilt een overtuiging over de mens. Wie dat serieus neemt, ontdekt dat organiseren ook een filosofisch project is. Eentje dat begint bij een simpele vraag: Wat geloof jij eigenlijk over mensen?

Wil je ontdekken hoe filosofisch denken je organisatie kan verrijken? In de opleiding Filosofie in Organisaties onderzoeken we hoe je denkkracht kunt inzetten voor scherpere keuzes, zinvoller leiderschap en meer bezieling in de praktijk. Nieuwsgierig? Download dan de brochure of neem contact op voor een kennismakingsgesprek.