‘Wat voor overheid hoort bij de participatiesamenleving?’

Sterk verschuivende internationale krachtsverhoudingen, een broos Europees investeringsklimaat en een gure wind die momenteel door onze verzorgingsstaat waait. Nederland maakt zich op voor een enerverend najaar. Hopelijk lukt het de politiek, werkgevers en werknemers een aantal noodzakelijke keuzes te maken.

Keuzes die passen bij een nieuwe tijd die allang begonnen is. En in die nieuwe tijd blijkt ‘regie’ als sturingsfenomeen aan een regelrechte opmars bezig in de publieke sector. In Nunspeet was de energie en de belangstelling voor het thema aan alle kanten voelbaar. Ruim 100 belangstellenden kwamen samen om met behulp van Goos Minderman, Hans Licht en Davied van Berlo het begrip regie te ontrafelen tijdens het event ‘De Magie van Regie’ van AOG School of Management.

Netwerken

Wat maakt dat regie zo in zwang is? Deze waarom-vraag leidt ons linea recta naar de maatschappelijke 3-hoek: samenleving, overheid, markt. Deze 3 vitale organen van onze verzorgingsstaat hebben het zwaar te verduren. Financiële tegenwind, toenemende internationalisering en krimp maken het niet gemakkelijker. Voortsnellende digitalisering en vernetwerking van onze maatschappij zetten de boel op scherp. Duurzaamheid, vernieuwing en daadkracht. Ja graag, maar hoe?

Bemoeizucht

De overheid maakt daarbij een ambivalente beweging. Enerzijds trekt ze zich terug als dienstverlener en anderzijds rukt ze op als controleur. ‘Via de band’, onder het mom van toezicht op welzijn en welvaart zien we overheden steeds vaker tot ver achter de voordeur doordringen. Ze kijken over onze schouder mee en hebben last van bemoeizucht. Als burgers van ons welvarend democratisch land hebben we deze overdreven overheidsaandacht zelf over ons afgeroepen. Daarmee hebben we onszelf niet op het oog maar de ander. Jaar na jaar blijkt uit nationaal onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau dat het met ‘mij’ prima gaat maar met ‘ons’ wil het maar niet vlotten.

Individualisering

Dat nationale chagrijn leidt tot wensen en behoeften waarbij we á la Pavlov naar de overheid kijken om het op te lossen. En die overheid is dan ook gegroeid als kool. We hebben naar Europese maatstaven by far het grootste overheidsapparaat, aldus prof. Minderman. De individualisering in onze samenleving is al met al zwaar doorgeschoten en elementaire, publieke voorzieningen hebben zwaar te lijden gekregen onder marktwerking en een focus op het klantdenken. De maatschappelijke weegschaal erodeert en is flink uit balans geraakt.

Chaotische context

De bezuinigingen die de regering doorvoert raken de bestuurslagen, zorgorganisaties en onderwijsinstellingen in het hart van hun dienstverlening. Terwijl juist een kwalitatieve ’make-over’ zeer welkom is. Helaas is er geen geld voor een verbouwing of een uitbouw terwijl de deuren van overheidsorganisaties, zeker die in de lokale samenleving, platgelopen worden. Het huis van Thorbecke lijkt meer en meer op een vervallen toevluchtsoord dan op een comfortabele woning.

Decentralisaties

De 3 decentralisaties (WMO, Jeugdzorg en AWBZ) zorgen voor enorme druk op de ketel en hebben majeure effecten op onze samenleving. Het actuele economische getij zorgt voor nog meer noodzaak om een veelheid aan lastige en ongetemde vraagstukken bij de kop te pakken waarbij meerdere partijen, ook buiten de organisatiegrenzen nauw betrokken zijn. Al met al een context die enorm in beweging is, die onrustig aanvoelt, moeilijk te overzien is, chaotisch.

Management

Niet alleen aan de buitenkant van organisaties maar ook aan de binnenkant komt er veel op mensen af. ‘Lean Management’ en andere managementconcepten worden momenteel omarmd. De leidende filosofie is vooral gericht op het in stand houden van wat we hebben in plaats van het streven naar vernieuwing en de acceptatie van een andere tijdsspanne.

De geest is uit de fles

Efficiënter werken, terugdringen van verspilling, continu verbeteren, oog voor de klant/burger/cliënt zijn dominante aspecten. De klassieke hiërarchische benadering is nog aan alle kanten zichtbaar terwijl de horizontalisering een grote vlucht neemt. Organisaties hoeven niet te kiezen voor een meer egalitaire aanpak in hun werk. Dat gebeurt vanzelf. De samenleving is al horizontaal en dat zal alleen maar verder toenemen. De geest is echt uit de fles.

Afbrokkelende steun

Aan de binnenkant wordt er bijna wanhopig gezocht naar efficiency, naar mogelijkheden om te besparen en tegelijkertijd de kwaliteit te waarborgen en de dienstverlening op peil te houden. Met credo’s als ‘verantwoordelijkheden lager beleggen’, ‘verplatten van de organisatie’ en ‘inspelen op de meer horizontale manier van werken’ brokkelt de interne steun verder af. De draagkracht die wordt neergelegd bij management en professionals zwelt steeds meer aan. Directies proberen uit alle macht, vaak vanuit verticaliteit en sleetse organisatiestructuren, in control te blijven terwijl de dynamieken binnen en buiten zorgen voor een onoverzichtelijk speelveld. Er zijn inmiddels door de werkloosheid minder professionals en minder leidinggevers. De span of control van leiders groeit bij de klippen op. De individuele professional staat er meer en meer alleen voor met een alleen maar hectischer wordende werk- en adviespraktijk. In de academische leergang Meesterschap in Adviseren wordt hier nadrukkelijk aandacht aan besteed.

Cruciale vragen

Nader beschouwd leiden deze observaties tot een aantal fundamentele vragen zoals ‘Wat is hier precies aan de hand?’, ‘Waarom doen we wat we doen? ‘Wie gaat  eigenlijk nog waarover?’ Ook prijkt de kwaliteit van de eigen dienstverlening hoog op de diverse bestuurlijke agenda’s. ‘Wat kunnen we nog doen?’ ‘Wat willen we doen, doen we de goede dingen en doen we die dingen goed genoeg?’ In het oog van deze storm aan vragen komen tal van betrokken professionals, managers en bestuurders in lastige en onbekende contexten terecht.

Verandering

Dynamieken die bol staan van dilemma’s zoals loslaten vs. beheersen, inhoud vs. proces en macht vs. gezag.  ‘Verandering’ is daarbij allang geen tussentijdse variabele maar een constant aanwezige factor van betekenis. Ongrijpbare processen worden gekenmerkt door turbulentie, veelkleurigheid, onvoorspelbaarheid, onzekerheid en taaiheid. Mensen die hierbij betrokken zijn hebben een uitgebreid instrumentarium nodig om te kunnen beïnvloeden. Dagelijkse kost voor deelnemers aan onze Public Strategy Course, die hun dilemma’s graag met ons delen.

Amorf

Parallel aan de horizontalisering en de vernetwerking van onze samenleving ontstaan er talrijke meer of minder permanente samenwerkingsconstructen. Het zijn uitvloeisels van deze tijd waarin steeds meer vraagstukken een totaal andere insteek vereisen. Andere partijen komen daarbij ‘automatisch’ in beeld. Het machtscentrum bij dit soort op co-creatie gebaseerde initiatieven is amorf. Er is geen primaire, drijvende kracht en de vraag is wie de regie heeft.

Informeel circuit

Niet boven het maaiveld uitsteken wordt ons met de paplepel ingegoten. Het lijkt erop dat we in netwerken vanuit gezag kunnen werken en niet vanuit de piramidale machtsfactor. Niet de baas maar wie het weet mag het zeggen. Dat is een veelbelovend gesternte waaronder we graag willen netwerken. Maar eenmaal in dat netwerk blijkt er van alles in de onderstroom gaande te zijn. Een informeel circuit, moeilijk zichtbaar, zorgt er wel degelijk voor dat er machtsstructuren zijn, zij het onderhuids. Dat maakt dat dit soort samenwerkingsgremia zeker geen idyllische vrijplaatsen zijn maar arena’s vol met botsende belangen.

Macht  

En toch lijkt het begrip ‘macht’ toe aan herwaardering. Macht is vaak onderwerp van hoon en spot terwijl in de antieke, Griekse oudheid macht juist symbool stond voor wijsheid. Macht werd je gegund omdat je verder keek dan je eigen belang. In deze nieuwe tijd is misschien wel één van dé nieuwe uitdagingen om het begrip ‘macht’ opnieuw, constructief en positief te laden. Dat lijkt te passen bij moderne samenwerkings- en sturingsfilosofieën als regievoering waarbij het mensen met macht, in de zin van wijsheid, gegund wordt de oplossing van complexe vraagstukken verder te brengen.

De participatiesamenleving

In onze geïndividualiseerde samenleving heeft de overheid een centrale plek ingenomen en het is juist die erfenis die nu zo in de weg zit. Want bescheidenheid is nu op zijn plaats bij de overheid. Ruimte maken en geven is het devies. Vooral anderen laten instappen. Burgers en organisaties die móeten participeren. Zie daar de participatiesamenleving. Davied van Berlo, docent in de leergang Digitaal Leiderschap, citeert terecht prof. dr. Jan van Dijk, kerndocent van diezelfde leergang: de participatiesamenleving is niet nieuw. Het concept van de netwerksamenleving wordt al sinds de jaren-80 onderzocht, waarin de transitie van homogeen en collectivistisch naar heterogeen en individualistisch al decennia aan de gang is.

Identiteitscrisis

Hoogleraar Minderman pleit in het licht van dit maatschappelijke breukvlak voor een ‘soufflerende overheid’, een overheid die gevoel heeft voor timing, voor rolopvatting en voor het faciliterende aspect in haar tegenwoordige identiteit. Een overheid die móet loslaten, vertrouwen móet geven. De valkuil is vervreemding met uiteindelijk Verelendung. Onverschilligheid. Verantwoording wordt een weeskind met financiële uitglijders tot gevolg. Al met al is een metamorfose van publieke organisaties aan de gang. Niet eenvoudig en dit vraagt veel van ambtelijke professionals, van managers, bestuurders. Eigenlijk van ons allemaal.

Begeisterung

Hans Licht (docent in de leergang Strategisch Programmamanagement) expliciteert dit passend door aandacht te vragen voor een ander type mens in de overheid. Als er een appèl gedaan wordt op ambtenaren die betrokken raken bij inhoudelijk complexe en strategische dossiers – en daar zijn er steeds meer van – dan vraagt dat om authenticiteit, het hanteren van het eigen ego, inhoudelijke ‘Begeisterung’ en een fenomenaal spelinzicht. Want het laveren tussen belangen zal toenemen, de druk zal hoger worden en de opgave lastiger. Het lerend vermogen zal bepalen of we in staat zijn onze samenleving succesvol maar vooral waardevol een nieuwe fase in te leiden.

Magische regie

En in die nieuwe fase zullen andere richtinggevende krachten hun werk doen. Onmiskenbaar is regie een conceptuele benadering die daarbij aan betekenis zal gaan winnen. Binnen complexe, decentrale netwerken zal regie een middel zijn om voortgang te boeken. De hoop is dat onze centraliserende overheid snel leert. Minderman, Licht, Van Berlo en de participanten van het event vonden elkaar op het belang van regie. Het juiste belang wel te verstaan waarbij de toezichtbureaucratie geen sta-in-de-weg vormt met een dominerende, financieel sturende houding.

Innovatie

De uitdaging wordt om ‘buiten’ als uitgangspunt te nemen en te starten vanuit public needs & values. En wie het vervolgens over beheersen heeft of de baas wil spelen zet zichzelf buitenspel. Regie veronderstelt vooral een gezamenlijk doel. Het doet een beroep op professionaliteit, integriteit, een systemische blik en een bereidheid je te committeren. Het resultaat is vooraf niet te bedenken. Wat eruit komt is in die zin magisch, een verrassing. Er is nog een wereld te ontdekken in de kunst en kunde rondom regie.

De klassieke managementtaal gaat daarbij niet helpen. Ander jargon, innovatieve concepten, passende manieren van governance, en nieuwe manieren van denken en doen zijn onmiskenbaar nodig. Reflectie, nieuwsgierigheid en een overstijgende wijze van kijken zijn randvoorwaarden. ‘Verder denken’ is het Leitmotiv en daarmee was het event de natuurlijke habitat waarbinnen AOG School of Management graag een rol speelt.

Impressie van ‘De Magie van Regie’

 

De presentatie van Davied van Berlo staat op Prezi. Bekijk hier de presentatie.

Voor een impressie van de dag, ga naar onze Facebookpagina en bekijk de foto’s.

 

Dit bericht is een bijdrage van Durk Piet de Vries. Durk Piet de Vries vermarkt en bouwt maatwerkprogramma’s voor klanten van AOG School of Management. Daarbij ligt een stevige focus op de (semi-)publieke sector, maar ook voor de private sector ontwikkelt hij opleidingen die mensen in beweging brengen en organisaties ondersteunen in het realiseren van hun strategische doelstellingen. Durk Piet is alumnus van de leergang Management van Organisaties.