Fake news of niet? Waarom wij dat eerder zouden moeten herkennen dan de Azteken

dr. Wouter Kalf – programmaleider Effectief Denken

Fake news: informatie wordt gebracht als waar, terwijl de inhoud tenminste ten dele onwaar is. De verantwoordelijke persoon heeft daar een sinister doel mee en redeneert als volgt. “Als de feiten onvoldoende zijn om mijn zin te krijgen, dan kan ik beter liegen over wat de feiten zijn.” Denk hier aan sommige politiek leiders en opiniemakers.

Het komt ook voor dat fake news per ongeluk wereldkundig wordt gemaakt. Iets kleins als een typefout kan grote gevolgen hebben. Bijvoorbeeld als een eerlijke krant rapporteert dat het aantal vluchtelingen is ‘toegenomen’, terwijl er ‘afgenomen’ had moeten staan. Het verspreiden van fake news per abuis kan net zulke nare gevolgen hebben als wanneer dit met opzet gebeurt. Moreel is dit echter toch minder erg, omdat er geen slechte intentie aan ten grondslag ligt.

Een tweede categorie van fake news dat ons per ongeluk bereikt, wordt verspreid door iemand zonder sinister doel, maar met een verkeerd afgesteld conceptueel kader. De informatie die onze zintuigen aan ons presenteren, heeft aanvankelijk nauwelijks structuur of betekenis. Zo konden de oorspronkelijke bewoners van Amerika de Spaanse armada niet als zodanig herkennen. De mededeling dat de Zonnegod eraan kwam, toen Columbus met zijn schepen aan de horizon verscheen, ging rond als een lopend vuurtje. Maar het was fake news. Wat men waarnam -‘entiteiten’ aan de horizon met grote witte dingen bovenaan en bruine massieve dingen onderaan- werd verkeerd geïnterpreteerd.

Het interessante aan deze derde vorm van fake news is dat we ons er net zo goed tegen kunnen wapenen als tegen fake news veroorzaakt door typefouten. We kunnen namelijk het conceptuele kader verbeteren waarmee we alle sensorische input van de dag duiden en categoriseren. De Azteken konden dat nog niet, maar in ons huidige digitale tijdperk kunnen wij dat wel. Wij kunnen onszelf leren om bepaalde cognitieve biases (vooroordelen) te herkennen en niet meer in hun valkuilen te trappen.

We weten bijvoorbeeld dat we sneller geneigd zijn bepaalde informatie of interpretaties van data als de waarheid te zien als deze afkomstig is van bronnen die op ons lijken. Bijvoorbeeld het sportmaatje met wie we veel gemeen hebben of de krant waarmee we ons ideologisch verbonden voelen. We kunnen deze neiging aanvechten door op zoek te gaan naar bronnen waarmee we ons niet direct verbonden voelen. Zo kunnen we informatie die we uit onze normale bronnen halen checken. Dat kunnen we ook doen op het werk. Probeer maar eens een echt inhoudelijk gesprek te voeren met die ene collega die je niet kan uitstaan vanwege zijn gedrag en opvattingen. Zo kun je checken waar je afkeer op is gebaseerd: op de waarheid of op je negatieve interpretatie ervan.

Het is niet gemakkelijk om consistent te checken of je te maken hebt met fake news of niet. Maar als je elke keer bewust nagaat of je je laat leiden door bias of niet, is het risico dat je zelf fake news verspreidt of je beleid erop baseert een stuk kleiner. En dat is absoluut de moeite waard.

Dr. Wouter Kalf is programmaleider van het korte programma Effectief Denken. Hij is als postdoc verbonden aan de Universiteit van Utrecht en doceert aan de Universiteit van Leiden. In 2013 behaalde hij in Leeds (UK) zijn PhD. Wouter legt in zijn onderzoek en werk als docent de nadruk op wetenschapsfilosofie, politieke filosofie, en de rol van rationaliteit in de ethiek. Meer over Effectief Denken leest u hier.

Op de hoogte gehouden worden?

Elke maand sturen we nieuw gepubliceerde kennisartikelen en houden we je op de hoogte van (gratis) inspiratiesessies en relevante informatie over onze academische opleidingen.