Kom uit je hok

Drs. Max Wildschut, kerndocent Psychologie in Organisaties

De laatste tijd loop ik weer overal tegen testjes aan die mensen in hokjes stoppen. Is het niet MBTI of Eneagram, dan zijn het wel kleuren waar men zich in hult. Het maakt alles lekker overzichtelijk, je kunt mensen plaatsten en hebt een handleiding voor hoe met ze om te gaan. Bij nadere inspectie blijken deze hokjes geen enkele toegevoegde waarde te hebben. Ze vertellen je niets over een persoon en zetten je zelfs op het verkeerde been. Beter is het wat meer tijd en aandacht te geven aan de mens, dan een hokje.

Mensen heb je in alle soorten en maten, toch is het vanuit een wetenschappelijk perspectief moeilijk om ze in hokjes te plaatsen. In colleges over persoonlijkheid gebruik ik graag het gezicht als metafoor. Het gezicht bestaat uit een vast aantal onderdelen, zoals een neus, ogen, oren en een mond. Desondanks is elk gezicht uniek. Dit is omdat elk onderdeel varieert in verhoudingen en er ook variatie is in de verhouding tussen de onderdelen. Neuzen kunnen groter of kleiner, breder of smaller en ronder of scherper zijn bijvoorbeeld. Mensen variëren op dezelfde manier in hun persoonlijkheidseigenschappen. Zo variëren mensen bijvoorbeeld in hun extraversie, de mate waarin ze sociaal ondernemend zijn. De meeste mensen zijn gemiddeld extravert, net zoals de meeste mensen een gemiddeld grote neus hebben. Dit heet een normale verdeling in de statistiek. Er is een kleine minderheid die opvallend extravert is, zoals er een kleine minderheid mensen is met een opvallend grote neus. Op dezelfde manier is er een kleine groep die opvallend introvert is (mensen die heel laag op extraversie scoren). Laat ik MBTI nemen als voorbeeld. Wat MBTI doet is mensen die bovengemiddeld op extraversie scoren, samen met de opvallend extraverte persoon in het hokje extravert stoppen. Maar iemand die net bovengemiddeld op extraversie scoort, heeft meer gemeen met iemand die net onder gemiddeld scoort, dan met die opvallend extraverte persoon. Om maar weer de neuzen er bij te halen: als je neus net groter is dan gemiddeld is, lijk je meer op iemand wiens neus net onder gemiddeld is, dan op iemand met een enorme gok. Bedenk je eens hoe zinloos en onmogelijk is om de wereld te verdelen in mensen met een onder gemiddelde en een boven gemiddelde neus. Net zo zinloos zijn de hokjes in persoonlijkheid typologieën. Daarbij speelt ook nog dat mensen nooit twee keer exact hetzelfde invullen en je daardoor de ene keer bij de extraverten en de andere keer bij de introverten hoort (de meeste mensen zitten immers rond het gemiddelde en een kleine afwijking in invullen plaatst je in de andere groep). Dit gaat voor vrijwel elke typologie op. Wanneer je mensen in een hokje plaatst, sla je de plank mis.

Ankerpunten

Persoonlijkheidstests worden gebruikt om een beeld te krijgen van iemands persoonlijkheid. Dit inzicht wordt vervolgens gebruikt om iemand meer inzicht te geven in zichzelf, te bepalen welk werk bij iemand past of om te bepalen hoe iemand in een team past. Elke toepassing is gebaseerd op de aanname dat de test een accuraat beeld geeft van de persoon (zijn eigenschappen, voorkeuren, programmering, drijfveren of hoe het ook genoemd wordt). Wanneer het beeld niet klopt, zal de test dus weinig waarde hebben. Dit blijkt ook uit onderzoek: MBTI heeft bijvoorbeeld geen enkele voorspellende waarde in selectie. Consultants die met dit tool werken geven dit tegenwoordig ook steeds vaker toe, maar geven er vervolgens een creatieve draai aan. MBTI is niet geschikt om te voorspellen leggen ze je uit, maar wel om te gebruiken als een spiegel. Dit is een wat vreemde redenatie, want als de test geen betrouwbaar beeld geeft van je persoonlijkheid, waarom zou het dan wel betrouwbaar zijn als spiegel? Wie zit te wachten op een spiegel die je iets anders laat zien dan jezelf? Een ander argument is dat het gewoon een startpunt is om in gesprek te komen. Maar waarom zou je een onbetrouwbaar beeld als startpunt kiezen? Elk startpunt dat je kiest zal richting geven aan het gesprek, vaak onbewust. Een mooie techniek in onderhandelen is ankerpunten maken. Je noemt bijvoorbeeld in het begin een bedrag en vervolgens wordt dat bedrag automatisch een referentiepunt in de onderhandeling. Door een anker te slaan beïnvloed je de uitkomst. Een persoonlijkheidstest is ook een ankerpunten en geeft je zo een valse start. Geloof je echter dat het niets uitmaakt wat het startpunt is, zelfs dan kan je jezelf nog afvragen waarom dure euro’s uit te geven voor dit startpunt. Je kunt dagelijks een nieuwe horoscoop uit de krant knippen! Vind je een mooie MBTI rapportage professioneler overkomen dan een krantenknipsel, dan kun je jezelf afvragen hoe ethisch je bezig bent.

Maar mensen herkennen zich er wel in hoor ik vaak. Dat klopt inderdaad, maar dat zegt niets. Een groot aantal experimenten heeft laten zien dat mensen zich in willekeurig welke beschrijving herkennen. Tijdens een college kregen alle studenten een persoonlijke horoscoop, gemaakt door een expert op basis van hun specifieke gegevens. De studenten werd gevraagd wie zichzelf herkende in de beschrijving. De overgrote meerderheid gaf aan zichzelf te herkennen in de beschrijving. Vervolgens werd de studenten gevraagd de beschrijving door te geven aan hun buurman. Wat bleek: iedereen had exact dezelfde beschrijving. Herkenning zegt heel weinig.

Echte aandacht

De ‘last line of defence’ hoorde ik kort geleden tijdens een college voor HR managers dat ik gaf. Ja, maar wat nou als dat mensen een goed gevoel geeft? Is dat niet wat waard? Ik zet daar mijn vraagtekens bij. Hoe fijn vinden mensen het om in een hokje te worden gestopt? Wat mensen fijn vinden is aandacht en serieus genomen worden. Zoals wanneer er in hen geïnvesteerd wordt met een mooie test. Maar hoe oprecht is je aandacht en hoe serieus neem je mensen wanneer je ze om de tuin leidt met een nepinstrument? Ik vind dit eerlijk gezegd een nogal arrogant argument.

Een coach reageerde op mijn blog op een van mijn rants over tests met de volgende tekst: “Voor mij is het belangrijkste van deze test dat mensen begrip krijgen voor elkaars onderlinge verschillen. De een reageert anders dan een ander. Niet iedereen is het zelfde als zij zelf. Wanneer zij elkaars gebruiksaanwijzing weten kunnen zij elkaar ook beter gaan helpen dan veroordelen.” Wanneer ons begrip voor elkaar geholpen moet worden door een dergelijk dun, oppervlakkig en krakkemikkig instrument, dan zijn we ver van huis. Je zou natuurlijk ook de tijd, ruimte en het vertrouwen kunnen creëren waarin mensen elkaar beter leren kennen. Misschien beter leren luisteren? Of als trainer eens een paar serieuze boeken over psychologie lezen? Nee, dan het is makkelijker om ze een testje te laten invullen.