Eerlijk zijn in je oneerlijkheid

Drs. Max Wildschut, kerndocent Psychologie in Organisaties

Leiderschap valt en staat met de integriteit van de leider, zo blijkt uit een groeiende hoeveelheid onderzoek. Zo werd in het Globe project over de gehele wereld gevraagd naar welke eigenschappen mensen belangrijk vonden in hun leiders. Integriteit kwam hier naar voren als een van de belangrijkste eigenschappen. In mijn eigen onderzoek aan de VU vind ik ook dat integriteit één van de belangrijkste voorspellers is van gezag bij leiders (gezag definiëren we als de vrijwillige en gemotiveerde keuze om de aanwijzingen en het voorbeeld van een leider te volgen). Ik deel dit gegeven daarom graag met de managers waar ik les aan geef, maar verbaas mij regelmatig over hoe integriteit begrepen wordt.

Drie definities kom ik regelmatig tegen: consistentie, authenticiteit en wat ik hier even “trouw” zal noemen. Consistentie gaat over consistent zijn in wat je zegt en doet. Het betekent voorspelbaarheid en vastheid in koers. In verkiezingen wordt gebrek aan consistentie vaak gebruikt als kritiek op concurrenten, zoals het verwijt flipflopper in de Amerikaanse verkiezingen. Authenticiteit betekent hier dat je altijd jezelf bent. Je doet je niet anders voor en bent zo oprecht. Iedereen weet wie je bent en wat ze aan je hebben. Trouw gaat ten slotte over de mate waarin je handelt naar je waarden. Je kunt bijvoorbeeld zeggen dat je initiatief belangrijk vindt, maar waardeer je het ook echt als een ondergeschikte initiatief toont? Trouw zijn aan je waarden kun je ook zien als een vorm van consistentie en authenticiteit. Mensen kunnen je vertrouwen op je woorden. Om met Rita Verdonk te spreken: ik zeg wat ik doe en doe wat ik zeg.

Integriteit op de savanne

Vanuit de evolutionaire psychologie definiëren we integriteit anders. Onze voorouders wisten te overleven door nauw samen te werken en te delen in de opbrengst van de jacht. Eerlijkheid is cruciaal in deze context: je moet weten dat je maatje geen vlees achterhoudt of je probeert te bestelen. Integriteit gaat over dit soort eerlijkheid. De onderliggende vraag is of iemand een betrouwbare partner is in een samenwerkingsrelatie. Zal de ander niet zijn eigen belang voorrang geven, maar altijd proberen ook recht te doen aan jouw belang en jullie relatie? Of is hij iemand die misbruik maakt van een situatie en behartigt hij zijn eigen belang ten koste van anderen (het type vraag dat psychologen gebruiken in onderzoek naar integriteit). Integriteit gaat hier primair om eerlijkheid en het is dit type integriteit dat sterk voorspellend is voor leiderschap. Logisch, want je wil je lot niet in handen leggen van iemand die zijn positie misbruikt voor zijn of haar eigen voordeel en mogelijk ten koste van jou.

Waarom verbaas ik mij dan over de drie definities die ik vaak tegenkom? Het antwoord is dat we heel consistent, authentiek en trouw kunnen zijn, zonder eerlijk te zijn. Laat ik dit illustreren aan de hand van een naar soort mens, de psychopaat. Deze mensen zijn niet geremd door enige vorm van geweten. Wanneer het in hun belang is, brengen ze anderen doelbewust schade toe (maar soms doen ze het ook gewoon voor de lol). Wetenschappers schatten in dat een op de honderd mensen als psychopaat geclassificeerd kan worden. Dit zijn niet allemaal seriemoordenaars, maar gewoon collega’s op uw werk. De milde psychopaten zijn ook geen prettig volk en dit is ongeveer een op de tien mensen, een collega in uw team dus. Deze mensen kunnen heel consistent zijn in hun oneerlijkheid, dat maakt ze echter niet integer. Ze kunnen ook heel authentiek zijn in hun oneerlijkheid (hoe authentieker hoe erger). En deze mensen kunnen uiteraard ook heel trouw zijn aan hun waarden, waarvan de belangrijkste meestal winnen, domineren en controle zijn. Dat alles maakt ze echter nog steeds niet integer. En net zoals consistentie, authenticiteit en trouw de (milde) psychopaat niet meer integer maakt, maakt het u ook niet meer integer. We zijn allemaal wel eens oneerlijk, ook als we authentiek zijn. Mensen zijn ook heel goed in het verklaren van hun eigen oneerlijkheid in lijn met hun waarden. Als je wilt kun je ook heel consistent zijn in al die oneerlijkheid.

Werken aan integriteit

Waarom zijn dit soort definities zo populair? In het slechtste geval zijn deze definities populair omdat ze je een mooi excuus voor je gedrag kunnen geven. De (milde) psychopaat kan zijn koude egoïsme zo wat morele franje geven. Ik ben gewoon mijzelf, volg mijn waarden en doe wat ik zeg. Dat is toch integer? In het beste geval zijn dit type definities gewoon wat prettiger voor je ego. Je ziet jezelf graag als eerlijk en zegt niet snel van jezelf dat eerlijkheid persoonlijk verbeterpuntje is. Werken aan consistentie, authenticiteit en trouw klinkt een stuk beter. Je wordt er alleen niet eerlijker door.

Leiders hebben in de regel een machtspositie, waardoor ze hun eigen belang voorrang kunnen geven. Voor hen is er altijd de verleiding van oneerlijkheid. Een overweldigende hoeveelheid onderzoek laat dan ook zien dat meer macht minder integer maakt (ik vind dit ook in mijn eigen onderzoek). Het is bijvoorbeeld makkelijk met twee maten te meten als het gaat over je aan afspraken houden (een van de belangrijkste klachten over leidinggevenden). Integriteit is iets waar je als leider continu op moet letten en continu aan zal moeten werken wil je als een echte leider gezien worden. De leidraad hierbij is eenvoudig: behandel anderen zoals je door hen behandeld wil worden. Trouw zijn aan deze gulden regel en consistent zijn in het toepassen ervan, dat is de sleutel tot integriteit.